دالوند

دالْوَنْد، یکی از ایلهای گروه ایلی باجولوند یا باجلان لرستان.

خاستگاه قومی

نام دالوند از دو جزء «دال»، به معنی عقاب، و پسوند نسبت و اهلیت « ـ وند» ترکیب یافته است و احتمالاً با نامهای جغرافیایی و قومی همسایۀ خود «چَقُلوند» و «سَگْوند» که بخش اول آنها نیز از نامهای حیوانات شکاری گوشتخوارند، پیوند تاریخی ـ قومی دارد (دالوند، مقدمه ... ، 217).
برپایۀ روایتهای شفاهی، بیران و باجول دو برادر بودند که از نسل آنها دو ایل بزرگ بیرانوند و باجولوند پدید آمدند (رزم‌آرا، 74؛ ساکی، 1 / 121؛ نصراللٰهی، 41) و دالوندها از نسل باجولوند هستند. دربارۀ خاستگاه جغرافیایی آنها دو دیدگاه وجود دارد: برخی مناطق غرب ایران از موصل عراق تا گیلان‌غرب و سرپل ذهاب (راولینسن، 152؛ بُد، 428؛ ساکی، همانجا) و برخی دیگر فارس را موطن اصلی آنها دانسته و گفته‌اند که از شیراز به لرستان مهاجرت کرده‌اند (جغرافیا ... ، 46؛ رزم‌آرا، نصراللٰهی، همانجاها؛ فیروزان، 22)، که نظر دوم نمی‌تواند درست باشد.

تاریخچه

برپایۀ روایتهای شفاهی که نخستین سند دربارۀ حضور تاریخی ایل است، ابراهیم خان سرکردۀ ایل دالوند در سایۀ اتحاد با کریم خان زند توانست نخستین‌بار میان خوانین دالوند و خانوادۀ زند پیوند سیاسی برقرار کند (نصراللٰهی، 21-22)؛ اما براساس سند مکتوب، نخستین‌بار راولینسن (همانجا) و لایارد (ص 33) به نام دالوندها در روزگار قاجار اشاره می‌کنند. پس از مرگ محمد شاه قاجار در 1264 ق / 1848 م نصرالله خان دالوند به همراه قاسم خان قائد رحمت در قلعۀ دهکرد بر حکومت محلی شورید، ولی توسط خانلر میرزا شورش سرکوب شد و نصرالله خان تا پایان عمر رابطۀ دوستانه‌ای با دولت داشت (سپهر، 3 / 999-1000؛ دالوند، همان، 33-34؛ برای حضور سربازان دالوند در دستگاه خانلر میرزا در 1272 ق / 1856 م، نک‍ : روزنامۀ وقایع ... ، 1700). در این زمان، خوانین ایل در دهکرد بروجرد می‌زیستند و مردم ایل دالوند در هُرّو میانی، در 35کیلومتری شرق خرم‌آباد، سکونت داشتند (چریکف، 62-63؛ افشار، 129).
اسناد متعلق به سالهای 1279 ق / 1862 م، از جدایی و تفرقه در میان ایل دالوند حکایت دارند (دالوند، «چهار سند ... »، 81-83). این تفرقه با مرگ نصرالله خان در 1283 ق / 1866 م و ستیز میان فرزندان وی (همان، 82 -83) بیشتر شد. برپایۀ گزارشی در 1300 ق / 1883 م بیشتر قلاع و دهکده‌های دالوند رو به ویرانی نهادند (جغرافیا، 43-44).
در 1311 ق / 1893 م، با قتل جهانگیر خان دورۀ دیگری از ستیزهای خانوادگی میان خوانین و کدخدایان دالوند در هرو میانی روی داد که تا پایان روزگار قاجار ادامه داشت (روزنامۀ ایران، 3؛ نصراللٰهی، 23). در نتیجۀ اختلافات خانوادگی و انقراض خوانین بزرگ، کدخدایان و خوانین خرده‌پا املاک متعلق به ایل دالوند را به حسینقلی خان نظام‌السلطنۀ مافی، حاکم لرستان، فروختند. بااین‌حال وی هرگز نتوانست بر این املاک دست یابد و تا پایان دورۀ پهلوی اختلافات ملکی آنها پابرجا بود (معین‌السلطنه، گ 15 ر؛ دالوند، انقلاب ... ، 1 / 216-217). چون تمامی هرو متعلق به نظام‌السلطنه بود، به این مناسبت آنجا را نظامیه هم نامیده‌اند (مجد، 279). همچنین دالوندها در اثر رقابت و اختلاف ارضی با بیرانوندها، همواره برای بسط نفوذ دولت در منطقه تلاش می‌کردند (والی‌زاده، تاریخ ... قاجار، 446-447، 759، تاریخ ... پهلوی، 106، 113؛ دالوند، همان، 1 / 28، 109، 2 / 347).
تقسیمات ایلی: در متون تاریخی به تیره‌ها و طایفه‌های دالوند اشاره‌ای نشده است، اما برپایۀ پژوهشهای امروزی مهم‌ترین طوایف دالوند عبارت‌اند از: جشنیان، خلیلان، کائیلان، نُه‌ماله، سیاگوشی (سیاووشی)، ایوانی، چقلوند، چِکمه‌سیاه و سیفلان (نصراللٰهی، 28؛ امان‌اللٰهی، 161؛ دالوند، مقدمه، 218). طایفۀ دام‌پرور چکمه‌سیاه را که در کوچهای فصلی همراه سگوندها از هرو تا گرمسیرهای شمال خوزستان می‌رفت، در برخی از گزارشها در شمار سگوند ثبت کرده‌اند (معین‌السلطنه، گ 14 ر؛ قائم‌مقامی، 24). طایفۀ سیفلان که در اصل بخشی از سگوندها بودند و بعدها به ایل دالوند پیوستند، امروزه از طوایف دالوند به شمار می‌آیند (دالوند، همانجا). هریک از این طوایف به تیره‌ها و زیرتیره‌هایی نیز تقسیم می‌شوند (همو، تحقیقات ... ).

جمعیت

آمار تقریبی جمعیت دالوندها تا پایان دورۀ قاجار 500 تا 000‘ 1 خانوار ثبت شده است (راولینسن، 152؛ لایارد، همانجا؛ جغرافیا، 142؛ رابینو، 32 19,؛ معین‌السلطنه، گ 15 ر؛ مجد، همانجا؛ صورت ... ، 8). از آن پس نیز به‌سبب جابه‌جاییهای جمعیتی و سرشماریها براساس تقسیمات جغرافیایی، آمار دقیقی از آنها منتشر نشده است، اما نصراللٰهی در سالهای 1351-1352 ش، شمار تقریبی این ایل را 000‘20 تن برآورد کرده است (همانجا). برپایۀ سرشماری سال 1377 ش عشایر کوچنده، شمار اندکی از خانوارهای ایل کوچ می‌کرده‌اند (سرشماری ... ، 31-32، 34).

قلمرو و پراکندگی

بیشتر دالوندها در هرو میانی یا بخش زاغۀ امروزی زندگی می‌کنند (دالوند، تحقیقات). دالوندها تا میانۀ روزگار قاجار کوچ‌نشین بودند و گرمسیر آنها را شوش، دشت عباس و حوالی کرخه نوشته‌اند (راولینسن، همانجا؛ بُد، 428؛ لایارد، 33). پس از آنکه به‌تدریج در سردسیرهای هرو ماندگار شدند (اعتمادالسلطنه، 3260)، گرمسیر آنها به کاک‌شرف در جنوب خرم‌آباد محدود شد (رابینو، 32؛ معین‌‌السلطنه، همانجا). تا پایان روزگار قاجار، به‌جز طایفۀ چکمه‌سیاه، همۀ دالوندها یک‌جانشین شدند (همانجا) و امروزه افزون‌بر زاغه، در شهرهای بروجرد، خرم‌آباد و اندیمشک پراکنده‌اند؛ همچنین گروهی از آنها در روزگار زندیـه در شیـراز باقی ماندند کـه هم‌اکنون نیـز در آنجا زندگی می‌کنند (دالوند، تحقیقات).

 ساختار اجتماعی و اقتصادی

خوانین دالوند از طایفۀ جشنیان بودند. چون خوانین بزرگ، به‌ویژه خانواده‌های نصراللٰهی و مرادی، در دهکرد بروجرد سکنا داشتند، خوانین کوچک و کدخدایان محلی ایل را در هرو اداره می‌کردند (دالوند، انقلاب، 1 / 28؛ معین‌‌السلطنه، همانجا). تا پیش از مشروطیت خوانین قدرت خود را از دست دادند (صورت، نیز معین‌السلطنه، همانجاها). طوایف دالوند دارای نیای مشترک نیستند و هریک نسب از نیای خاصی دارند. به‌سبب حاکمیت طولانی کدخدایان و خوانین خرده‌پا در ایل، سازمان رهبری ایل در رده‌های بالای خوانین استحکام خود را از دست داده، لیکن در رده‌های پایین مانند تیره، بوه (بابا) و حوز (متشکل از دو یا چند خانوار) هنوز نفوذ خود را حفظ کرده است (دالوند، تحقیقات).
نزدیک به دو سده است که دالوندها به کشاورزی خرده‌‌مالکی روی آورده‌اند و غلات و حبوبات از مهم‌ترین محصولات آنها است. دام‌پروری نقش دوم را در اقتصاد این ایل دارد (جغرافیا، 43- 45؛ مجد، 279؛ نصراللٰهی، 32-37). از میانۀ روزگار پهلوی به این سو، مشاغل دولتی به‌تدریج جای کشاورزی را در میان مردم ایل گرفته است (دالوند، تحقیقات).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، «تاریخ و جغرافیای راه مسافرت مرکب همایون به عراق»، روزنامۀ ایران، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1376 ش، ج 4، شم‍ 640-863؛ افشار، حسنعلی، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، به کوشش حمیدرضا دالوند، تهران، 1382 ش؛ امان‌اللٰهی بهاروند، سکندر، قوم لر، تهران، 1370 ش؛ بُد، ک. ا. دُ، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، ترجمۀ محمدحسین آریا، تهران، 1371 ش؛ جغرافیای لرستان پیشکوه و پشتکوه، به کوشش سکندر امان‌اللٰهی بهاروند، خرم‌آباد، 1371 ش؛ چریکف، سیاحت‌نامه، ترجمۀ آبکار مسیحی، به کوشش علی‌اصغر عمران، تهران، 1379 ش؛ دالوند، حمیدرضا، انقلاب اسلامی در لرستان، تهران، 1385 ش؛ همو، تحقیقات میدانی؛ همو، «چهار سند تاریخی دربارۀ دالوندها»، کتاب لرستان (مجموعۀ مقالات)، به کوشش فرید قاسمی، تهران، 1378 ش؛ همو، مقدمه و یادداشتها بر سفرنامۀ لرستان و خوزستان (نک‍ : هم‍ ،‌ افشار)؛ راولینسن، هنری، سفرنامه، ترجمۀ سکندر امان‌اللٰهی بهاروند، تهران، 1362 ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران ـ لرستان، تهران، 1320 ش؛ روزنامۀ ایران، تهران، 6 شعبان 1311، شم‍ 19؛ روزنامۀ وقایع اتفاقیه، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1373 ش، ج 3، شم‍ 261-374؛ ساکی، علی‌محمد، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرم‌آباد، 1343 ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ ‌التواریخ، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1377 ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1377 ش)، نتایج تفصیلی، مرکز آمار ایران، تهران، 1378 ش؛ صورت اسامی ایلات و عشایر استان لرستان و وضعیت جغرافیایی منطقـه (1306 ش)، سازمان اسنـاد و کتابخانۀ ملی ایران، سند شم‍ 712‘ 001‘ 293؛ فیروزان، ت.، «دربارۀ ترکیب و سازمان ایلات و عشایر ایران»، ایلات و عشایر، تهران، 1362 ش؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، «عشایر خوزستان، قبایل سگوند»، ماهنامۀ یادگار، تهران، 1323 ش / 1945 م، س 1، شم‍ 7؛ لایارد، ا. ه‍ . و دیگران، سیری در قلمرو بختیاری و عشایر بومی خوزستان، ترجمۀ مهراب امیری، تهران، 1371 ش؛ مجد (فطن‌السلطنه)، محمدعلی، «لرستان امروز»، نشریۀ فلاحت و تجارت، 1297 ش، شم‍ 12، 14، 15؛ معین‌السلطنۀ خرم‌آبادی، رحیم، جغرافیای لرستان، نسخۀ خطی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، شم‍ 187‘ 7؛ نصراللٰهـی، کیومرث، خلاصه‌ای از وضعیت طایفۀ دالوند و آداب و رسوم آن، پایان‌نامۀ لیسانس دانشگاه ملی ایران، تهران، 1351-1352 ش؛ والی‌زادۀ معجـزی، محمدرضا، تـاریـخ لرستـان، روزگار پهـلوی، تهران، 1382 ش؛ همو، تاریخ لرستان، روزگار قاجار، تهران، 1380 ش؛ نیز:

Rabino, H. L., Les Tribus du Louristan, Paris, 1916.

حمیدرضا دالوند