الخیر المحض

اَلْخَیْرُ الْمَحْض، کتابی مجهول‌المؤلف در فلسفۀ اسلامی که تا قرنها از ارسطو پنداشته می‌شد. این کتاب در میان مسلمانان با نامهایی چون الخیر المحض، الایضاح فی الخیر المحض و احتمالاً الخیر الاول شهرت داشته است و از مهم‌ترین منابع نوافلاطونی است که در کنار اثولوجیای افلوطین، اندیشۀ فلسفی حکمای مسلمان را شکل بخشیده است.
امروزه می‌دانیم که این کتاب قطعاً تلخیص و اقتباسی است از مبادئ الالٰهیات پرُکلس (410-485 م)، به قلم مؤلفی ناشناس و در زمانی نامعلوم. چون نسخه‌ای یونانی از اصل کتاب الخیر المحض در دست نیست و هیچ‌یک از منابع کهن نیز به آن اشاره‌ای نکرده‌اند، برخی احتمال داده‌اند که اصل کتاب به زبان عربی تألیف شده باشد (بدوی، 11). کهن‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب باقی مانده است، ترجمه‌هایی (شاید هم تألیف) به زبان عربی و فقراتی است که در آثار برخی فیلسوفان مسلمان نقل شده است. این کتاب در سدۀ 12 م به زبان لاتین ترجمه شد.
کتاب مبادئ الالٰهیات مشتمل بر 211 قضیۀ فلسفی است که پرکلس طی این قضایا به تبیین چگونگی صدور کائنات از علت اولى، که وی به پیروی از افلوطین آن را واحد می‌نامد، می‌پردازد.
پرکلس فیلسوفی نوافلاطونی است و از بارزترین خصوصیات فلسفه‌های نوافلاطونی متأخر گرایش به طرح تقسیمهای تازه در سلسلۀ اقانیم و افزودن بر شمار واسطه‌هایی است که میان واحد و عالم مخلوق قرار دارند. در مقابل، تلخیص مبادئ الالٰهیات در الخیر المحض، از دخل و تصرف و اعمال نظرهای پدیدآورندۀ آن، مبرا نبوده است. مشهودترین گرایشها در تلخیص این کتاب یکی عبارت است از کوشش برای سازگاری و تطبیق آموزه‌های نوافلاطونی با تعالیم الٰهی ـ توحیدی، و دیگر جمع میان آراء افلاطون و ارسطو؛ برای مثال، درحالی‌که پرکلس عقل و وجود را در مراتب فرودین واحد قرار داده بود، و بدین ترتیب بر شمار اقانیم پس از واحد افزوده بود، در الخیر المحض این دو اقنوم به اقنوم واحد فرابرده شده و در آن ادغام گشته‌اند. در اینجا علت اولى همچنین عقل و وجود محض خوانده می‌شود، بی‌آنکه چنین ترکیبی مخل وحدت و یگانگی آن انگاشته شود (اِندرس، 326-327). و یا در مواردی متن الخیر المحض شامل اضافاتی است که پدیدآورنده برای مطابق‌ساختن عقاید توحیدی خود بر متن اصلی افزوده است؛ مثلاً در برابر بخشی از کتاب مبادئ الالٰهیات، که در آن علم الٰهی برتر از هر علمی وصف شده است، در متن الخیر المحض و در فصلی افزوده چنین می‌خوانیم که «علم واحد سبب وجود هـر موجـود ذی‌علم است و چیزی از علم او مستـور نمی‌ماند»، کـه آشکارا حکایـت از گـرایشهای الٰهـی ـ تـوحیـدی پدیدآورنده دارد (پرکلس، «ما‌ استخرجه ... »، 37؛ قس: همو، 145؛ نیز نک‍ : اندرس، «یا»).
تا امروز هیچ دلیلی در رد یا اثبات وجود ترجمه‌ای از کتاب مبادئ الالٰهیات به زبان عربی در دست نداریم (باردنهور، 47؛ دادز، xxix). ابن‌ندیم در ذیل عناوین آثار پرکلس، از کتابی با عنوان الثالوجیا نام برده است (ص 252)، اما نمی‌توان آن را با اطمینان همان کتاب مبادئ الالٰهیات دانست، زیرا پرکلس کتاب دیگری نیز با عنوان الالٰهیات افلاطونی دارد که ممکن است در اینجا مورد اشاره بوده باشد؛ وانگهی، ابن‌ندیم تصریح نمی‌کند که آیا کتاب مذکور به عربی ترجمه شده بوده است یا خیر؛ اما دربارۀ کتاب الخیر المحض، ابن‌ندیم از کتاب دیگری نام می‌برد با عنوان الخیر الاول (همانجا)، که ممکن است همان کتاب الخیر المحض باشد. عبداللطیف بغدادی نخستین کسی است که خلاصه‌ای از این کتاب را در فی علم مابعد‌الطبیعة نقل کرده، و آن را به ارسطو نسبت داده است (نک‍ : اندرس، 323؛ بدوی، 15). پس از او ابن ابی اصیبعه در عیون الانباء (ص 104-105) و ابن‌سبعین در المسائل الصقلیة (نک‍ : بدوی، 29) ذیل فهرست آثار ارسطو از این کتاب نام برده‌اند.

 گذشته از این اخبار صریح، می‌توان در آثار فیلسوفان مسلمان بخشهایی را یافت که آشکارا تحت تأثیر آموزه‌های این کتاب بوده است. کندی در «فلسفۀ اولى» (برای نمونه، نک‍ : ص 132، 134، 141-143، 161؛ قس: پرکلس، «ما استخرجه»، 4، 5، 7، 10-11؛ نیز نک‍ : اندرس، 242, 245)، و فارابی در «عیون المسائل» (ص 66 بب‍‌ )، السیاسة المدنیة (ص 21 بب‍‌ ) و در بخش نخست از آراء اهل مدینة الفاضلة، در بحث صدور کثرات از واحد (ص 15 بب‍‌ )، از کتاب الخیر المحض تأثیر پذیرفته‌اند.
ابن‌سینا در مقالۀ نهم از الٰهیات شفا، به‌خصوص در بحث کیفیت صدور افعال از مبادی عالیه (ص 394 بب‍‌ )، و با تصریح بیشتری در نمط ششم از الاشارات و التنبیهات (ص 118 بب‍‌ ؛ قس: پرکلس، «الخیر ... »، 22؛ نیز نک‍ : بدوی، 20-21)، تحت تأثیر آموزه‌های این کتاب بوده است. افزون بر اینها ابن‌سبعین نیز در بد العارف و ابوالبرکات در المعتبر مطالبی آورده‌اند که شباهت بسیاری با محتوای الخیر المحض دارد (ابوالبرکات، 3 / 58 بب‍ ؛ بدوی، 29).
این کتاب در سدۀ 12 م با عنوان مجعول کتاب العلل به زبان لاتین ترجمه شد و بدین ترتیب انتساب آن به ارسطو در میان مسیحیان نیز رواج یافت (نک‍ : دادز، xxx). از آنجا که مترجمْ نامی از خود نمی‌برد، برخی این کتاب را ترجمه‌ای از اصل یونانی پنداشتند. مترجم این کتاب به اقرب احتمال گراردوس کرمونیایی است، چه، در فهرست ترجمه‌های او نام چنین کتابی به چشم می‌خورد؛ هرچند بسیاری از نسخه‌های لاتین، نام کسانی دیگر را به‌عنوان مترجم و گاهی مؤلف کتاب یاد کرده‌اند که همین مسئله باعث بروز اشتباهات دیگری در میان مسیحیان دربارۀ نویسندۀ این کتاب شده است (بدوی، 2-3، 8، 13)؛ از‌جمله آلبرت کبیر که معتقد است ابن‌داوود این کتاب را همچون جُنگی از آثار ارسطو، فارابی، ابن‌سینا و غزالی گرد آورده است (همو، 4).
پس از ترجمۀ کتاب مبادئ الالٰهیات، از یونانی به لاتین، توسط ویلیام موربکه در نیمۀ دوم سدۀ 13 م، توماس آکویناس نخستین کسی بود که به نادرستیِ چنین انتسابهایی پی برد. وی صریحاً می‌گوید که این کتاب تلخیصی است از مبادئ الالٰهیات پرکلس، به دست یکی از فیلسوفان عرب، و اضافه می‌کند که نسخۀ لاتین در‌واقع ترجمه‌ای از اصل عربی است؛ زیرا اولاً چنین کتابی در یونانی وجود ندارد و ثانیاً مطالب آن با تفصیل بیشتری در مبادئ الالٰهیات آمده است (همو، 5-6؛ دادز، همانجا).
به‌رغم التفات توماس به این مسئله، کتاب الخیر المحض همچنان با نام ارسطو در اروپا رواج داشت؛ چنان‌که حتى در 1255 م تدریس آن در دانشگاه پاریس به‌عنوان بخشی از الٰهیات ارسطو، الزامی شده بود. از مهم‌ترین شرحهایی که بر این کتاب نوشته شده است، می‌توان به شرحهای آلبرت کبیر، توماس آکویناس، راجر بیکن و اجیدیوس رومی (بدوی، 7، 13؛ جارکا سلرس، 597-598) اشاره کرد. پس از رواج صنعت چاپ، نسخۀ لاتین الخیر المحض در سالهای 1472 م و 1496 م انتشار یافت. نسخۀ عربی آن را نیز نخستین‌بار در 1882 م اتو باردنهور در آلمان منتشر کرد؛ این چاپ که نخستین چاپ انتقادی، و دارای مقدمه بود، سرآغاز بحثها و مناقشاتی بود که به‌تدریج دربارۀ این مسئله شکل گرفت.
اشتاین اشنایدر با استناد به نسخۀ کتابخانۀ بادلیان دانشگاه آکسفرد، مترجم الخیر المحض را ابن‌داوود یهودی معرفی می‌کند که به نظر اشتاین اشنایدر، او همان یوحنای اشبیلی است که پس از گرویدن به مسیحیت این نام را برای خود برگزیده است (ص 75). مانوئل آلونسو، کشیش اسپانیایی، در مجموعه مقالاتی به پژوهش دربارۀ این کتاب پرداخته است و سرانجام به این نتیجه رسیده است که مترجم و پدیدآورندۀ این کتاب به زبان عربی، ابن‌داوود، ملقب به خوان اسپانیایی است. شخص مذکور مترجم آثار ابن‌سینا به لاتین است و نباید وی را با ابن‌داوود یهودی اشتباه گرفت (بدوی، 11-12).
عبدالرحمان بدوی در مقدمۀ کتاب افلاطونیة المحدثة عند ‌‌العرب که در آن نسخۀ عربی «الخیر المحض» را انتشار داده است، بر عقاید مانوئل آلونسو سخت تاخته، و از وی انتقاد کرده است. وی با استناد به ضبط نام الخیر الاول در الفهرست ابن‌ندیم، عقیده دارد که منظور از این کتاب همان الخیر المحض است و بنابراین کتاب الخیر المحض مقارن با نیمۀ قرن 4 ق و پیش از تألیف الفهرست برای مسلمانان شناخته‌شده بوده است (ص 19، 29). وی عبارتی از شفا را که در آن اصطلاح «الخیر المحض» به کار رفته است، نیز گواه بر همین مدعا می‌داند (ص 14).
بدوی بر آن است که اصل این کتاب به احتمال بسیار به زبان یونانی و توسط یکی از شاگردان پرکلس یا یکی از نوافلاطونیان متأخر فراهم شده که آن را به پرکلس نسبت داده است. مترجم این کتاب نیز اسحاق یا ابن‌زرعه بوده است، چراکه سیاق و واژگان به ترجمه‌های این دو می‌ماند (ص 30). پس از آن سحبان خلیفات، در ضمن رسائل ابوالحسن عامری، رساله‌ای منتشر ساخت با عنوان «الفصول فی معالم الالٰهیه». وی با تحلیل مطالب این رساله و تطبیق آن با کتاب الخیر المحض نشان داد که این رساله کهن‌ترین مکتوبی است که بخشهایی از کتاب الخیر المحض را در ‌بر ‌دارد (ص 134 بب‍‌ ). این رساله مدرکی قاطع در تأیید اظهارات بدوی شمرده می‌شود و بدین‌سان سحبان خلیفات خط بطلانی بر ادعای مانوئل آلونسو می‌کشد.
در 1973 م، اندرس، محقق برجستۀ آلمانی، نسخه‌ای دیگر از این کتاب را به زبان عربی منتشر کرد کـه با نسخۀ قبلی اختلافات  قابل توجهی داشت. این نسخه که عنوان آن «ما استخرجه الاسکندر الافرودیسی من کتاب ارسطوطالیس المسمى ثولوجیا و معناه الکلام فی الربوبیة» ذکر شده، مشتمل است بر ترجمۀ 20 قضیه از قضایای کتاب مبادئ الالٰهیات با اضافات و شروحی از اسکنـدر افـرودیسی (ص 323). وی پس از بررسـی موشکافانـۀ واژگان و تحلیل دقیق متن به این نتیجه می‌رسد که اصل این کتاب به زبان یونانی و تألیف استفان رومی شاگرد یحیى نحوی است. تصرفها و افزوده‌های وی بر متن اصلی مبادئ الالٰهیات، همه در جهت تطبیق و سازگار ساختن این کتاب با اعتقادات مسیحی بوده است. این کتاب دو بار به زبان عربی ترجمه شده، و احتمالاً مترجم متن اخیر ابن‌بطریق یا ابن‌‌ناعمه بوده است (همو، «ح» ـ «یب»).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش نزار رضا، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، همراه با شرح نصیرالدین طوسی، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره، 1971 م؛ همو، الشفاء، الٰهیات (1)، به کوشش ابراهیم مدکور، قاهره، 1960 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1871 م؛ ابوالبرکات بغدادی، هبةالله، المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد، 1385 ق؛ اندرس، گ.، مقدمه بر «مبادئ الالٰهیات» (نک‍ : مل‍ ، اندرس)؛ بدوی، عبدالرحمان، الافلاطونیة المحدثة فی الاسلام، قاهره، 1955 م؛ پرکلس، «ما استخرجه الاسکندر الافرودیسی من کتاب ارسطوطالیس المسمى ثولوجیا و معناه الکلام فی الربوبیة» (نک‍ : مل‍ ، اندرس)؛ همو، «الخیر المحض»، الافلاطونیة ... (نک‍ : هم‍ ، بدوی)؛ خلیفات، سحبان، مقدمه بر رسائل ابوالحسن عامری، به کوشش همو، ترجمۀ مهدی تدین، تهران، 1375 ش؛ فارابی، ابونصر، آراء اهل مدینة الفاضلة، به کوشش فردریش دیتریسی، لیدن، 1964 م؛ همو، السیاسة المدنیة، به کوشش علی بوملحم، بیروت، 1996 م؛ همو، «عیون المسائل»، مجموعة فلسفة، قاهره، 1907 م؛ کندی، یعقوب، رسائل، به کوشش محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، 1953 م؛ نیز:

Bardenhewer, O., Die Pseudo-aristotelische Schrift über das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de Causis, Freiburg, 1882; Dodds, E. R., introd. The Elements of Theology (vide: Proclus); Endress, G., Proclus Arabus, Beirut, 1973; Jarka-Sellers, H., «Liber de Causis», Routledge Encyclopedia of Philosophy, London / New York, nd.; Proclus, The Elements of Theology, tr. and introd. E. R. Dodds, Oxford, Clarendon Press; Steinschneider, M., Die Arabischen Ubersetzungen aus dem Griechischen, Graz, 1960.

امیرحسین ساکت‌اف