خواستگاری

خواسْتْگاری، مراسم رسمی درخواست خانوادۀ پسر از خانوادۀ دختر برای ازدواج پسر و دختر با یکدیگر. خواستگاری یا خواستاری و خواستداری نخستین مرحله از مراحل مراسم سنتی عروسی است که معمولاً از طریق فرستادن پیام، یا شرکت حضوری بزرگان خانوادۀ پسر در خانۀ دختر انجام می‌شود.

پیشینۀ خواستگاری

رسم خـواستگاری در ایـران پیشینه‌ای کهن دارد. در اساطیر ایرانی نمونه‌هایی از رسم خواستگاری آمده که نشان‌دهندۀ تداول این امر اجتماعی در دوره‌های پیش از اسلام است؛ برای نمونه می‌توان از خواستگاری کیومرث برای پسرش، سیامک (نک‍ ‌: بلعمی، 124-125) یا خواستاری افراسیاب از ایزدبانوی زمین، اسفندارمذ یاد کرد (نک‍‌ : تفضلی، 193-195). خواستگاری تهمینه از رستم در شاهنامه (فردوسی، 2 / 122-123) نمونه‌ای در نشان‌دادن شکل دیگر خواستگاری، یعنی پیش‌گامی دختران در خـواستاری از پسران در ایـران کهن است. فردوسی در کنار رسم خواستگاری، به آزمون پسران برای به‌دست‌آمدن لیاقت و شایستگی آنان برای ازدواج با دختران و همسرگزینی آنها نیز اشاره می‌کند؛ برای مثال، رودابه، دختر زیباروی مهراب کابلی که دل در مهر زال ‌دستان دارد، پس از آزمون زال به همسری وی درمی‌آید (همو، 1 / 246-257).
در ایران پیش از اسلام، رسم خواستگاری بیشتر به‌صورت امروزه مرسوم بوده است و معمولاً مردان سال‌خورده و کارآزموده کـه بـا جـزئیات آداب و رسوم ایـن کـار آشنایـی داشتند، بـرای پیشنهاد ازدواج با هدایا بـه خانۀ پدر دختر می‌رفتند (نک‍ : مظاهری، 67). در این دوره، گاه پدر دختر یا کفیل و قیّم او وظیفۀ یافتن همسری مناسب برای دختر را عهده‌دار بود (بارتولمه، 10). ظاهراً دوشیزگان نیز در ارزیابی و انتخاب همسر خود از آزادی نسبی برخوردار بوده‌اند. به گزارش اوستا، کتاب مقدس زردشتیان، زردشت از دخترش پورچیستا، می‌خواهد با همپرسگی با خِرد خویش به درخواست جاماسب پاسخ دهد (یسنا، هات 53). بنا‌بر داده‌های متنهای دینی کهن ایرانی رضای طرفین و به‌ویژه دختر در ازدواج اهمیت بسیار داشت، ولیکن در نوع ازدواج «خود‌سرزن»، دختر می‌توانست بدون موافقت پدر یا قیم یا بزرگ‌تر خود، خودسرانه ازدواج کند (نک‍ : آموزگار، 294- 295). در چنین ازدواجی، دختر نافرمان، گستاخ و خودسر تلقی می‌شد (همانجا؛ مزداپور، 92). در ایران باستان، یکی از مسائلی که به هنگام خواستگاری بر سر آن به توافق می‌رسیدند، میزان مهریه بود که به دختر تعلق می‌گرفت و پس از توافق خانوادۀ دختر، خانوادۀ پسر با اهدای یک انگشتر یا بازوبند دختر را نشان و نامزد می‌کرد (کریستن‌سن، 328؛ علوی، 18).

خواستگاری در دورۀ اسلامی

با ورود اسلام به ایران و با تثبیت و گسترش نظام پدرسالاری در این سرزمین، موافقت پدر یا برادر بزرگ یا یکی از بزرگان خانوادۀ دختر، بیش از پیش اساس ازدواج قرار گرفت؛ مثلاً در دورۀ عباسیان با وجود پیشنهاد ام‌سلمه برای ازدواج مجدد با سفاح، سفاح وی را از برادرش خواستگاری می‌کند (حسن، 2 / 25).
از شیوه‌های رایج خواستگاری در میان شاهان و شاهزادگان در دوره‌های غزنوی و ایلخانی، خواستگاریهای با‌واسطه و فرستادن رسول و نامه بوده است (نک‍ : بیهقی، 273-274؛ بیانی، 37- 38). نامه‌های مربوط به خواستگاری و پاسخ به نامه‌های خواستگاران که از سدۀ 8 ق / 14 م بر جای مانده، تأییدی است بر رایج‌بودن این رسم در آن زمان. این‌گونه نامه‌ها معمولاً با مقدمه‌ای دربارۀ بقای نسل آغاز، و سپس تقاضای ازدواج مطرح می‌شد. پس از آن، پذیرفتن درخواست ازدواج، یا رد آن از سوی پدر دختر در نامه‌ای اعلام می‌شد. در نامه‌های عدم موافقت خانوادۀ دختر، پس از مقدمه‌ای کوتاه موضوعاتی مانند خردسالی دختر، مشکلات مالی خانواده و مسائلی دیگر، مطرح، و از پذیرفته‌نشدن درخواست خواستگاری عذرخواهی می‌شد (برای آگاهی از مکتوبات مربوط به خواستگاری، نک‍ : نخجوانی، 1 / 420- 429).
در دورۀ تیموریان، فرستادۀ سلاطین با خلعتهای شاهانه همراه با هدایایی نفیس برای «خواستداری» دختر به نزد پدر وی می‌رفتند (شرف‌الدین، 1 / 856).
در دورۀ صفوی، برای یافتن دختری مناسبِ ازدواج، خویشان نزدیک پسر یا یک واسطه از سوی خانوادۀ او به جست‌وجو می‌پرداخت و در صورت یافتن دختر مورد نظر، دختر را برای پسر توصیف می‌کرد، تا چنانچه مطابق با ملاکهای مورد نظر پسر بود، به خواستگاری او بروند (شاردن، II / 237-238؛ برای اطلاعاتی دربارۀ معرفی دختر و پیشنهاد خواستگاری از او در دورۀ تیموریان در هند، نک‍ : کنبو، 1 / 29). در همین دوره یکی از رسمها نیز این بود که مردان، به‌ویژه آنان که در هنگام ختنه‌سوران پسر حضور داشتند، برای خواستگاری دختر فرستاده می‌شدند و معمولاً پدر دختر با این فرستادگان با خوش‌رویی برخورد نمی‌کرد (اُلئاریوس، 426).
در دورۀ قاجار دختران را از میان بستگان و خویشان خود برای پسرانشان انتخاب می‌کردند و در صورت نیافتن دختر مناسب و مورد نظر، خانواده دلاله‌ها و واسطه‌هایی را برای این منظور به کار می‌گرفتند (شهری، 3 / 41؛ مستوفی، 2 / 1376). دلاله‌ها، زنان مشاطه و دلاک حمام، بزازان دوره‌گرد و زنان سال‌خورده‌ای بودند که به‌راحتی درون خانه‌ها آمد‌و‌شد داشتند و در شناسایی دختران شایسته و مطلوب برای ازدواج با پسران، کارآزموده و مجرّب بودند (آلمانی، 203؛ نک‍ : ماسه، I / 61؛ کتیرایی، 108).
مجالس روضه‌خوانی، امامزاده‌ها، هفته‌بازارهای محلی و حمامها از اماکنی بودند که دختران را در آنجا نشان می‌کردند. حمامها بهترین جایی بود که زنان می‌توانستند محسنات و عیوب جسمانی دختران، شرم و حیا، و نظم و انضباط آنان را مشاهده کنند (شهری، 3 / 41-43؛ نیز نک‍ : ناجی، 29-32).
پس از اینکه واسطه‌ها دختری را به خانوادۀ خواستگار معرفی می‌کردند، شماری از زنان با‌تجربۀ خانوادۀ پسر که در میان آنان زنِ طلاق‌گرفته یا دوبار ازدواج‌کرده نباید حضور داشته باشد (ماسه، I / 62)، برای دیدن و پسند دختر به بهانه‌ای به خانۀ او می‌رفتند. پس از پسند دختر، برای خواستگاری رسمی، با نُقل و نبات، و یک تخته شال به خانۀ دختر می‌رفتند و پس از انجام تعارفات مرسوم و پذیرایی، خواستار دیدن دختر می‌شدند؛ دختر نیز با ظرفی آب یا سینی چای یا شربت برای پذیرایی از خواستاران وارد می‌شد. براساس گفته‌های مونس‌الدوله، در خواستگاریهای درباری دورۀ قاجار پس از پسندیدن دختر، نوبت «خواستگاری مردانه» می‌رسید (ص 33-34). پس از پسند و انتخاب دختر، زمان خواستگاری رسمی را مطابق تقویم در روز و ساعتی خوب، به‌ویژه هنگامی که قمر در خانۀ ثور باشد، مشخص می‌کردند (کتیرایی، 109-110؛ شهری، 3 / 44- 45، 56).
در این دوره سواد و تحصیلات برای دختر امتیازی محسوب نمی‌شد (نک‍ : مونس‌الدوله، 33)؛ اما هنگامی که خواستگار و دختر هر دو از خانواده‌های روشن‌فکر زمان خود بودند، به خط و سواد دختر توجه می‌کردند و از دختر نیز در این مورد سؤالاتی می‌شد (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : کتیرایی، 111-112).
اگر خانوادۀ دختری تمایل به ازدواج فرزندشان با پسر خانوادۀ خواستگار نداشت، پاسخ رد خود را معمولاً از طریق معتمد محل (نک‍‌ : ایازی، 231)، یا یکی از آشنایان دو خانواده، یا دلاله و گاهی هم به گونه‌ای نمادین، مانند ریختن آب در کفش خواستگاران به هنگام خروج از خانۀ دختر، اعلام می‌کردند؛ این رسم تا چند دهه پیش نیز در برخی از مناطق ایران مرسوم ‌بوده است (شهاب، 54).
انتخاب دختر و خواستگاری از او پس از دورۀ قاجار به همان شکل سابق ادامه یافت. در این دوره نیز دختر را در مجالس روضه‌خوانی و عروسی و عزا و یا اماکن عمومی مانند حمامها یا زیارتگاهها و بازارها می‌یافتند (شریعت‌زاده، 262؛ شهری، 3 / 43؛ خسروی، 15، 16) و در مراسم خواستگاری تنها افراد سال‌خورده و یا زنان شوهردار شرکت می‌کردند (سعیدی، 212؛ شکورزاده، 142).
در میان عشایر، خواستگاری معمولاً با حضور ریش‌سفیدان و بزرگان طوایف و تیره‌ها صورت می‌گرفت؛ مثلاً، در میان ایل قشقایی افرادی به نام «سوجو» یا «سوچه»، که از طبقۀ خوانین، کلانتران و یا ریش‌سفیدان مورد احترام جامعۀ ایلی بودند، از ارکان اصلی خواستگاری به ‌شمار می‌رفتند (کیانی، 276؛ بهمن‌بیگی، 8). در جامعۀ عشایری افزون‌بر موافقت خانوادۀ دختر، حضور کلانتر یا کدخدا ضروری بوده است. در این موارد، خانوادۀ خواستگار با تقدیم پیشکش، موافقت آنان را به دست می‌آورد (همانجا).

باورها و اعتقادات

در گذشته در بیشتر نقاط ایران، رفتارها و آدابی خاص برای بازشدن بخت دختر و آمدن خواستگار برای او مرسوم بود؛ برای نمونه در تهران از آب دباغ‌خانه، یا توپ مروارید برای گشایش بخت استفاده می‌کردند (بلوکباشی، 5). همچنین باور داشتند که برخی خوراکیها و میوه‌ها سبب بسته‌شدن بخت دختر و نیامدن خواستگار برای دختر یا برهم‌خوردن خواستگاری می‌شود؛ مثلاً، دختران اردکانی از خوردن ته انار اجتناب می‌کردند، چون خوردن آن را موجب بسته‌شدن بخت می‌پنداشتند (همایونی، 137؛ طباطبایی، 437- 438؛ نیز نک‍ : ه‍ د، بخت‌گشایی). بنا‌بر باورهای قومی در ایل کلهر استان لرستان، خواستگاری در یک روز خوش‌یمن و در روزهای فرد صورت می‌گیرد (نک‍‌ : افشار، 417؛ معصومی، 59). در شیراز هرگز در مراسم خواستگاری با هندوانه از مهمانان پذیرایی نمی‌کردند، چون‌که می‌پنداشتند طبع سرد هندوانه سبب برهم‌خوردن خواستگاری می‌شود (همایونی، همانجا).

مآخذ

آموزگار، ژاله، زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران، 1386 ش؛ افشار سیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینۀ آن، تهران، 1372 ش؛ اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، 1383 ش؛ ایازی، برهان، آیینۀ سنندج، تهران، 1371 ش؛ بلعمی، محمد، تاریخ؛ بلوکباشی، علی، «چهارشنبه‌سوری»، هنر و مردم، تهران، 1345- 1346 ش، شم‍ 53-54؛ بهمن‌بیگی، بهمن، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، 1324 ش؛ بیانی، شیرین، زن در ایران عصر مغول، تهران، 1353 ش؛ بیهقی، تاریخ؛ تفضلی، احمد، «خواستگاری افراسیاب از اسپندارمد»، ایران‌نامه، واشینگتن، 1367 ش / 1989 م، س 7، شم‍ 2؛ حسن، حسن ابراهیم، تاریخ الاسلام، قاهره، 1964 م؛ خسروی، خسرو، پژوهشی در جامعۀ روستایی ایران، تهران، 1335 ش؛ سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش سعید میرمحمد‌صادق و عبدالحسین نوایی، تهران، 1387 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1351 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شهاب ‌کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ طباطبایی ‌اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ علوی، هدایت‌الله، زناشویی در ایران باستان، تهران، 1337 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، تهران، 1386 ش؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1348 ش؛ کنبو، محمدصالح، شاه‌جهان‌نامه، به کوشش وحید قریشی، لاهور، 1967 م؛ کیانی، منـوچهر، سیه‌چادرها، تهـران، 1371 ش؛ مزداپور، کتایـون، داغ گل سرخ و چهارده گفتـار دیگر دربارۀ اسطـوره، تهران، 1383 ش؛ مستوفـی، عبدالله، شرح زندگانـی من، تهران، 1386 ش؛ معصومی، غلامرضا، «عروسی در ایل کلهر»، ماهنامۀ هنر و مردم، تهران، 1354 ش، شم‍ 159-160؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1380 ش؛ ناجی قزوینی، باقر، تزویج‌نامه، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1388 ش؛ نخجوانی، محمد بن هندوشاه، دستور الکاتب، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده، مسکو، 1964 م؛ همایونی، صادق، «خواستگاری، نامزدی، عقد و عروسی در شیراز»، فصلنامۀ خرد و کوشش، شیراز، 1353 ش، شم‍ 15؛ نیز:

Allemagne, H. René d’, Du Khorassan au pays des Backhtiaris, Paris, 1963; Bartholomae, Ch., Die Frau im sasanidischen Recht, Heidelberg, 1924; Chardin, J., Voyages en Perse, Paris, 1811; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Oléarius, A., Moskowitische und Persische Reise, Darmstadt, Progress-Verlag; Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938; Mazahéri, A.- A., La Famille iranienne, Paris, 1938.

محبوبه حاجی‌زاده