تهران

تِهْران، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر ایران، نیز استان و شهرستانی به همین نام در شمال مرکزی ایران.

I. جغرافیا

شهر تهران

این شهـر با حـدود 900 کمـ 2 مسـاحت، میان °51 و ´2 تا °51 و ´36 طول شرقی و °35 و ´34 عرض شمالی در شمالی‌ترین فرونشستهای ایران مرکزی، در دامنه‌های جنوبی دیوارۀ البرز مرکزی در گسترۀ دشت ری ـ تهران تا جایی که عوارض طبیعی اجازه می‌دهد، به سمت شمال و جنوب و شرق و غرب گسترش یافته است ( اطلس کامل...، 12؛ محمودیان، 65، 67، 71؛ فرهنگ...، 38/ 81).
در 1359ش، شهر تهران دارای 515 کم‍ـ 2 مساحت بود، اما با رشد کالبدی آن، در 1375ش قسمتهایی از شهرستانهای مجاور، یعنی ری، شمیرانات و اسلامشهر به آن افزوده شد ( اطلس کلان‌شهر...، 45؛ محمودیان، 65). از نظر تقسیمات اداری شهر تهران به 22 منطقه و 112 ناحیۀ شهرداری تقسیم شده است (همانجا؛ اطلس کلان‌شهر، 45، 48).
کلان‌شهر تهران نه‌تنها از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی توسعه یافته، بلکه از نظر جمعیت نیز رشد قابل توجهی کرده است (همان، 79). جمعیت شهر تهران (محدودۀ مناطق 22 گانه شهرداری تهران) در 1385ش، 520،797‘7 تن بوده است («درگاه...»، بش‍ ‌). اما در هر سال جمعیت قابل توجهی از نواحی مختلف ایران، به‌ویژه از روستاها به تهران مهاجرت می‌کنند. این جمعیت نیز تا سرشماری بعدی جمعیت پنهان است و به شمار نمی‌آید. در فاصلۀ سرشماری سالهای 1375ش-1385ش، 000،038،1 تن به جمعیت تهران افزوده شده است. توزیع جمعیت در شهر تهران بسیار نامتعادل است. تراکم جمعیت در جنوب شهر بسیار بیشتر از شمال شهر است. با اینکه جنوب شهر تراکم بیشتری دارد، اما تضاد واقعی بین شمال و جنوب شهر به چشم نمی‌خورد ( اطلس کلان‌شهر، همانجا).
تهران بزرگ‌ترین محل تمرکز و تراکم فعالیتهای اقتصادی در ایران است (مدنی‌پور، 100). اقتصاد این شهر تا حدود زیادی برپایۀ مدیریت اقتصاد ملی استوار است (همانجا؛ اطلس کلان‌شهر، 129). از لحاظ اینکه وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی در تهران متمرکزند، بسیاری از افراد شاغل در این شهر در بخشهای مختلف اداری به فعالیت می‌پردازند (همان، 128-129؛ مدنی‌پور، 93). تقریباً نیمی از جمعیت شاغل در تهران در استخدام بخشهای دولتی و یا حقوق‌بگیر هستند. در 1375ش 8/ 96٪ از جمعیت شاغل شهر تهران در بخشهای اداری، تجارتی، خدماتی، تولیدات صنعتی و صنایع دستی فعالیت داشتند. به این ترتیب، بخش کشاورزی و دامداری کاملاً در حاشیۀ فعالیتهای اقتصادی قرار گرفته است ( اطلس کلان‌شهر، 128). افزون بر آنکه در تهران جمعیت گسترده‌ای در بخشهای اداری شاغل‌اند، این شهر یکی از کانونهای مهم صنعتی ایران نیز به شمار می‌رود. صنایع مهم در شهر تهران به ترتیب اهمیت، شامل ماشین‌آلات و تجهیزات فلزی، صنایع غذایی، شیمیایی، چوب، معدن، کاغذ و فلزات پایه است (همان، 128-129؛ مدنی‌پور، 93، 94).
بخشهای تجارتی و خدماتی نیز در این شهر از رونق قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. تشکیل بازار ملی در تهران فرصتی مناسب برای آن به وجود آورده است تا سرمایه و نیروی کار را به خود جلب کند (همو، 100).  3/ 2 جمعیت شاغل شهر تهران در بخش خدمات فعالیت می‌کنند. بیشترین سهم اشتغال در بخش خدمات مربوط به خدمات عمومی، اجتماعی و خصوصی است و بیشتر مؤسسه‌های بخش خدمات، به تجارت و تهیۀ مواد غذایی می‌پردازند که غالباً واحدهای خرده‌فروشی‌اند (همو، 90، 96-97).  3/ 1 بقیۀ نیروی کار در شهر تهران در بخش صنایع فعالیت می‌کنند (همو، 90). جمعیت شاغل در بخش صنعت بیشتر در حومۀ جنوبی تهران متمرکز شده‌اند ( اطلس کلان‌شهر، 130). افزایش بسیار سریع سطح تحصیلات زنان، موجب تغییراتی در جامعه‌شناسی و جغرافیای اجتماعی کلان‌شهر تهران شده است؛ از این‌رو، جمعیت زنان شاغل در شهر تهران دو برابر دیگر نقاط استان تهران است (همان، 129).
سیمای طبیعی شهر تهران از شمال به رشته کوههای البرز، از شرق و جنوب شرقی به کوههای منفرد سه‌پایه، هزار درّه، سرخه‌حصار و بی‌بی‌ شهربانو، از غرب به رودخانۀ کن، و از جنوب و جنوب غربی به دشت ورامین و دشت شهریار محدود است. ارتفاعات واقع در شمال، شرق و جنوب شرقی سبب شده است که تهران از آن قسمتها کمتر گسترش یابد (محمودیان، 71-79).
شهر تهران از لحاظ ناهمواریهای طبیعی به دو ناحیۀ کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم می‌شود. از کوهپایه‌های البرز تا جنوب شهر ری تپه‌های کوچک و بزرگ متعددی وجود دارند. به همین سبب، گاه منطقه‌ای شکل گرفته بر تپه‌ای بلند به چشم می‌خورد و گاه بناهای آن در زمینهای هموار بنا شده است (تکمیل همایون، 19-20). بلندیهای مهم کوهپایه‌ای شمال تهران، شامل بلندیهای « سعادت‌آباد ـ شمال تجریش ـ دزاشیب»، بلندیهای «طرشت ـ عباس‌آباد» و بلندیهای «ارمنیه ـ شیان ـ کوثر» است که تپه‌های محمودیه، الٰهیه، قیطریه و فرمانیه را دربر می‌گیرد (محمودیان، 78-79). ناحیه‌های هموار تهران که بیشترین قسمتهای شهر را فراگرفته، دشت ری ـ تهران و دشت تهران است (همو، 79). دشت تهران که بخش وسیعی از آن و یا نزدیک به تمامی آن در گسترۀ شهر تهران قرار دارد، حاصل فرسایش رشته‌ کوههای جنوبی البرز است (همو، 119-120). گسترۀ کنونی تهران از ارتفاع حدود 900 تا 800‘1 متری از سطح دریا امتداد یافته است. این ارتفاع از شمال به جنوب کاهش می‌یابد. ارتفاع در میدان تجریش در شمال شهر حدود 300‘1 متر و در میدان راه‌آهن در جنوب شهر که 15 کمـ‍ پایین‌تر است 100،1 متر است یعنی در هر کمـ‍ 5/ 13 متر از ارتفاع زمین کاسته می‌شود ( استخوان‌بندی...، 2/ 5).
بررسیهای زمین‌شناسیِ صورت گرفته بیانگر آن است که شهر تهران روی چندین گسل، از جمله گسلهای شمال تهران، مشا، نیاوران، شیان و کوثر، شمال ری، جنوب ری، کهریزک، پارچین، دارآباد، عباس‌آباد، نارمک، قصر فیروزه و جز آنها قرار دارد. با گسترش فضای شهر تهران، ساخت‌و‌سازهایی در حریم و یا روی گسلهای بزرگ و لرزه‌خیز شهر صورت گرفته است. افزون بر آن، دشت تهران و شهر ری دارای شکستگیهای کوچک فراوانی است که ممکن است به هنگام لرزش گسلهای بزرگ، دچار لغزش و جابه‌جایی شوند. با بررسی زمین‌لرزه‌های روی داده در گسترۀ تهران و پیرامون آن، زلزله‌هایی به بزرگی 7/ 7 درجۀ ریشتر را می‌توان یافت. همچنین بررسیها نشان می‌دهد که گسلهای مشا در ارتفاعات البرز و گسل گرمسار فعالیت بیشتری داشته‌اند. رخ ندادن زمین‌لرزه‌ای شدید در راستای گسلهای شمال تهران، جنوب ری و کهریزک در سدۀ اخیر، خطر رویداد زمین‌لرزه‌ای بزرگ در راستای این گسلها را افزایش داده است (محمودیان، 80-84).
شهر تهران در اقلیم خشک معتدل ناحیۀ خشک سرد و مدیترانه‌ای قرار گرفته است. اما اختلاف ارتفاع میان نقاط مسکونی و مرتفع شمالی و کم ارتفاع جنوبی و همچنین گسترش کالبدی فضای شهری و فعالیتهای انسانی اثرات مهمی بر آب و هوای این شهر گذاشته، و موجب تغییرات اقلیمی در چند دهۀ گذشته شده است. کاهش بارش برف، افزایش گرمای تابستان و وارونگی هوا در فصلهای پاییز و زمستان زمینه‌ای جدید از آب و هوای شهری را برای تهران فراهم ساخته است (همو، 91). وسعت و گسترش جغرافیایی و ارتفاع نسبی باعث تغییرات و پراکندگی مکانی دما در سطح شهر می‌شود، به گونه‌ای که بخشهای مرکزی و شرقی شهر گرم‌تر از قسمتهای غربی است، همچنین شمال شهر (شمیران) به دلیل ارتفاع بیشتر خنک‌تر از دیگر نقاط شهر است. به سبب بافت نامتراکم، وجود باغهای کهن و پارکها، فضای سبز حاشیۀ بزرگراهها و کم بودن فعالیتهای صنعتی در شمال شهر، هوای این قسمتها به طور متوسط °2 تا °3 سانتی‌گراد خنک‌تر از قسمتهای جنوبی شهر است (همو، 93). مرداد گرم‌ترین ماه و دی سردترین ماه سال در تهران است؛ به طوری‌‌که دمای هوا در مرداد به °30 سانتی‌گراد و یا بیشتر، و حتى گاهی به °43 نیز می‌رسد، در دی ماه دمای هوا به صفر درجۀ سانتی‌گراد و حتى کمتر از آن نیز کاهش‌ می‌یابد ‌(همانجا).
جریانهای هوایی که در محدودۀ شهر تهران می‌وزند عبارت‌اند از:
1. باد محلی نسیم توچال: با سرد شدن سریع رشته کوه البرز در شبها کانون پرفشار محلی روی کوه توچال شکل می‌گیرد و این جریان سرد به دلیل سنگینی و فشار زیاد به سمت پایین کوه روان می‌شود؛ بدین‌ترتیب، شبها نسیم ملایمی از سمت شمال به درون شهر می‌وزد.
2. بادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب شرقی: این بادها در ماههای گرم سال از سمت دشت کویر و چاله‌های مرکزی ایران می‌وزند.
3. بادهای غربی: این بادها از جمله بادهای سیاره‌ای هستند که در تمام طول سال کمابیش شهر تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهند و می‌توان از آنها با عنوان باد غالب نام برد (جغرافیای کامل...، 1/ 474؛ محمودیان، 103-104). وزش باد غالب از سمت غرب باعث می‌شود که غرب شهر همواره در معرض هوای تمیزتر قرارگیرد. این باد دود و آلودگی نواحی صنعتی غرب (محور صنعتی تهران ـ کرج) را به همراه می‌آورد. وزش شدید این باد می‌تواند هوای آلوده را از شهر تهران بیرون ببرد (جغرافیای استان...، 9).
دمای شهر بر حجم و نوع بارشها تأثیرگذار است و در مجموع در سالهای اخیر از حجم بارشهای تهران نسبت به دوره‌های گذشته کاسته شده است؛ اما همچنان در برخی مناطق رگبارهای کوتاه‌مدت و بارشهای ناشی از صعود توده‌‌های گرم و مرطوب صورت می‌گیرد که تحت تأثیر ویژگیهای خرده اقلیمی شهر است. بر اثر گرما نوع بارشها تغییر می‌کند؛ به همین دلیل از حجم بارشهای برفی، به‌ویژه در سالهای اخیر کاسته شده است. در بیشتر سالها فصل زمستان 50٪ از حجم کل‌ ریزشهای سالانه را تأمین می‌کند. اسفند پرباران‌ترین ماه سال است که با میانگین بارندگی 50 تا 80 میلی‌متر، حدود 20٪ از بارش سالانه در آن صورت می‌گیرد و تابستان کم‌باران‌ترین فصل و شهریور خشک‌ترین ماه سال است. میانگین بارش سالانۀ شهر از حداقل 246 میلی‌متر در بخشهای جنوبی و مرکزی شهر تا 420 میلی‌متر در نقاط شمالی متفاوت است (محمودیان، 95-97).
آلودگیهای زیست‌محیطی مانند آلودگی آب، هوا، خاک و آلودگی صوتی شهر تهران را به یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان بدل ساخته است. استفادۀ بی‌رویه از وسایل نقلیۀ موتوری و افزایش آن، مصرف سوختهای فسیلی در کارخانه‌ها، کارگاههای صنعتی و تولیدی و در خانه‌ها از عوامل مهم آلودگی هوا به شمار می‌‌آیند. افزون بر اینها، فشار زیاد جوی در زمستانها، پدید‌ۀ وارونگی هوا در اغلب روزهای سال، اثر محصور‌کنندۀ کوهها (وجود دیوارۀ کوهها در شمال و شرق) و ارتفاع زیاد تهران در آلودگی این شهر مؤثر است. بیشتر بادهای تهران از سویی می‌وزند (غرب، جنوب و جنوب شرق) که محل استقرار صنایع است. این بادها به جای پاک کردن هوا ممکن است هوا را بیش از پیش آلوده کنند (مدنی‌پور، 217، 219؛ واحدی، 167-169؛ بهرام سلطانی، 72-75؛ محمودیان، 319).
میزان آلودگی هوای شمال و جنوب شهر متفاوت است. موقعیت مکانی، ارتفاع شهر و بادهای کوهستانی میزان آلودگی را در شمال شهر کاهش می‌دهند و فاصله‌ای نسبتاً امن‌تر با دوده و غبار ایجاد می‌کنند، اما منطقه‌های مرکزی و جنوبی شهر در نتیجۀ تراکم زیاد مناطق مسکونی و تمرکز فعالیتهای تجارتی و صنعتی از آلوده‌ترین مناطق هستند (مدنی‌پور، 219). برای مبارزه با آلودگی هوا اقداماتی صورت گرفته است. بردن صنایع آلاینده به خارج از شعاع 120 کیلومتری تهران، احداث بوستانها در داخل شهر، طرحهای عمدۀ درختکاری در غرب و جنوب شهر، و گازسوز کردن اتومبیلها می‌تواند در کاهش آلودگی شهر مؤثر باشد (همو، 220). از آنجا که تهران فاقد سیستم جمع‌آوری و تصفیۀ فاضلاب مناسب است و چاههای فاضلاب اصلی‌ترین شکل دفع فاضلاب هستند، این امر باعث آلودگی و بالا آمدن سطح سفره‌های آب زیرزمینی در جنوب شهر شده است که ضمن آسیب رساندن به بناها، محیط زیست، و فعالیتهای کشاورزی، باتلاقهایی در قرچک و ورامین در جنوب شهر تهران به وجود آورده، و باعث آلودگی و شوری خاک شده، و آن نواحی را غیرقابل کشت کرده است (همو، 220-222؛ به آذین، 117-118).
رودخانه‌های دربند (جعفرآباد)، حصارک (کن)، درکه، گلابدره، دارآباد و فرحزاد رودخانه‌هایی کوچک و عموماً کم‌آب و فصلی‌اند که در فضای شهر تهران جریان دارند. این رودخانه‌ها به دلیل اختلاف ارتفاع نسبی زیاد، دارای بستری با شیب تندند. آب نفوذ‌یافته در حوضۀ آبخیز این رودخانه‌ها در تأمین آب آشامیدنی شهر تهران نقشی ندارد و برای آبیاری باغهای روستاهای اطراف شهر کاربرد دارند و باعث سرسبزی دره‌های شمال شهر می‌شوند. باقی ماندۀ آب این رودخانه‌ها به مسیلهای درون شهر وارد می‌شوند و از راه کانالها و مسیرهای طراحی‌شده با فاضلاب و پسابهای شهری مخلوط شده، به خارج از شهر انتقال می‌یابند. با این حال در مطالعۀ طرح درازمدت آب تهران، آب این رودخانه‌ها نیز به مثابۀ منابع مستعد تأمین آب شهر در نظر گرفته شده، و برای ایجاد سدهایی کوچک در مسیر شماری از آنها برنامه‌هایی طراحی شده است (محمودیان، 115-119).
بخش اعظم منابع آب مصرفی شهر تهران از آبهای سطحی تشکیل می‌شود. رودخانه‌های کرج، جاجرود، لار و طالقان از مهم‌ترین منابع تأمین آب مصرفی تهران است. سدهای امیرکبیر، لتیان، لار و طالقان که بر روی این رودخانه‌ها بسته شده‌اند، در تنظیم و تقسیم آب این رودخانه‌ها نقشی مؤثر دارند (جغرافیای استان، 23-25؛ محمودیان، 111-115؛ اطلس کلان‌شهر، 29-30). برای تأمین آب مصرفی مردم تهران افزون بر آبهای سطحی، از سفره‌های آب زیرزمینی نیز استفاده می‌شود. برای این کار بیش از هزار حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق حفر شده است که به طور مداوم آبهای زیرزمینی را تخلیه می‌کند و به کانالهای سطحی و جویها روان می‌سازد که یا برای تأمین آب آشامیدنی مردم شهر تهران و یا برای آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد (جغرافیای استان، 25-26؛ محمودیان، 120). آب تأمین‌شده برای مصرف شهر از رودخانه‌ها و چاهها به تصفیه‌خانه‌ها هدایت می‌گردد. شهر تهران دارای 5 تصفیه‌خانه است: تصفیه‌خانۀ شمارۀ 1 (جلالیه)، تصفیه‌خانۀ شمارۀ 2 (کن)، تصفیه‌خانه‌های شمارۀ 3 و 4 (تهران پارس)، و تصفیه‌خانۀ شمارۀ 5 (مینی‌سیتی). بعد از آنکه آب تصفیه‌شده در مخازن ذخیره شد، وارد شبکۀ توزیع می‌شود، آب آشامیدنی شهر تهران یکی از بهترین و گواراترین آبهای آشامیدنی جهان به شمار می‌آید (شرکت...، بش‍‌ ).

مآخذ

استخوان‌بندی شهر تهران، به کوشش ملیحه حمیدی و رضا سیروس صبری، تهران، 1376ش؛ اطلس کامل تهران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1385ش؛ اطلس کلان‌شهر تهران، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، تهران، 1384ش؛ به‌آذین، داریوش، «مسائل زیست‌محیطی در روند توسعۀ تهران»، تهران، 1373ش، ج 4؛ بهرام سلطانی، کامبیز، «اندازه‌گیری آلودگی هوای تهران»، آبادی، تهران، 1373ش، س 3، شم‍ 12؛ تکمیل همایون، ناصر، تهران، تهران، 1382ش؛ جغرافیای استان تهران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1382ش؛ جغرافیای کامل ایران، به کوشش عبدالرضا فرجی، تهران، 1366ش؛ «درگاه ملی آمار» (نک‍ : مل‍ ، SCI)؛ شرکت آب و فاضلاب شهر تهران (نک‍ : مل‍ ، TWW ‌)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش؛ محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، به کوشش هوشنگ قاسمی و دیگران، تهران، 1384ش؛ مدنی‌پور، علی، تهران ظهور یک کلان شهر، ترجمۀ حمید زرآزوند، تهران، 1381ش؛ واحدی، محمد، «تهران و مسائل زیست محیطی»، خلاصۀ مقالات سمینار تداوم حیات در بافت قدیمی شهرهای ایران، به کوشش اصغر محمد مرادی، تهران، 1372ش؛ نیز:

SCI, www.sci.org.ir/ portal/ faces/ public/ census85/ natayej; TWW, www. tww.tpww.co.ir/ ?i=DzAEMwNkUWVTY1dn.
شیوا جعفری

استان تهران

این استان با حدود 195،19 کمـ‍ 2 وسعت حدود 2/ 1٪ از مساحت ایران را دربرگرفته است و از این لحاظ بیست و چهارمین استان و با 858،281،13 تن جمعیت (1385ش) پرجمعیت‌ترین استان در میان استانهای 30 ‌گانۀ ایران به شمار می‌آید («درگاه...»، بش‍‍‍ ‌). استان تهران در غرب دشت کویر و دامنه‌های جنوبی رشته‌ کوههای البرز مرکزی واقع شده، و از شمال به استان مازندران، از غرب به استان قزوین، از جنوب به‌ استانهای قم و مرکزی، و از شرق به استان سمنان محدود است ( اطلس گیتاشناسی...، 95؛ اطلس راهنما...، بش‍ ‌). برپایۀ تقسیمات کشوری 1385ش، استان تهران به 13 شهرستان به نامهای اسلام‌شهر، پاک‌دشت، تهران، دماوند، رباط کریم، ری، ساوجبلاغ، نظرآباد، شمیرانات، شهریار، فیروزکوه، کرج و ورامین، و 25 بخش و 55 شهر به مرکزیت شهر تهران تقسیم می‌گردد ( نشریه...، بش‍ ‌).