اقصر

اُقْصُر، شهری باستانی در مصر علیا (صعید) بر ساحل شرقی نیل، و از مشهورترین محلهای سیاحتی مصر كه امروزه به شهر و روستایی در 450 میلی قاهره در استان قنا اطلاق می‌شود ( كشف اسماء ... ، 397- 398؛IA, XIII / 21). قدمت اقصر به عصر فراعنه باز می‌گردد و همچون كَرنَك، ناحیه‌ای در شمال آن، بر محل قسمتی از شهر باستانی طیوه (طیبه) جای دارد. این دو نام، اكنون به بخشهای جنوبی و شمالی طیوه اطلاق می‌شود. مهم‌ترین اثر برجای ماندۀ اقصر ویرانه‌های معبد بزرگ اقصر (نك‍ : قلقشندی، 3 / 380) است كه در سلطنت آمنحوتپ سوم از فراعنۀ مصر به عنوان پرستشگاه خدای آمون ساخته شده بود ( دایرةالمعارف ... ، 1 / 195، 2 / 2205، ذیل كرنك؛ بریتانیكا، میكرو، VI / 405، ماكرو، VI / 474-475). در دوره‌های بعد این معبد تكمیل، و سپس بر اثر طغیان آب نیل، تخریب، و سرانجام توسط اسكندر مقدونی بازسازی شد و در ادوار نخستین مسیحیت به كلیسا بدل گشت (دربارۀ اهمیت این معبد از لحاظ تاریخ هنر و تحقیقات باستان‌شناسی، نك‍ : راولینسن، 217-218؛ IA، همانجا؛ بریتانیكا، ماكرو، XVIII / 261-265؛ فخری، 3-4).
نام این شهر در منابع اسلامی به صورت اَقْصُر (یاقوت، 1 / 338؛ ابوالفدا، 110) هم ضبط شده، و در حدود سدۀ 8 ق از آن به صورت تثنیه (اقصرین) نیز یاد شده است (ابن دقماق، 2 / 30؛ قلقشندی، همانجا). برخی به سبب آثار قصرهایی كه در آنجا بوده است، سعی كرده‌اند اشتقاقی عربی برای این نام جست‌وجو كنند (یاقوت، همانجا؛ اولیاچلبی، X / 822). جغرافی‌نگاران مسلمان به پیروی از جغرافیای بطلمیوس، اقصر را از اقلیم دوم شمرده‌اند (خوارزمی، 8- 9؛ ابوالفدا، همانجا).
در زمانی كه دانسته نیست، اقصر باستانی ویران گردید و در شمال آن شهر قوص پدید آمد و اهمیت یافت (یعقوبی، 333-334؛ EI2, V / 514). با این حال در نزدیكی آنجا روستایی همنام اقصر بنیاد گرفت (قلقشندی، همانجا) كه بعداً ابن خردادبه از آن در شمار كوره‌های مصر یاد كرده است (ص 81؛ یاقوت، همانجا). در 241ق خلیفه متوكل سرپرستی «مَعاوِن» (دربارۀ معـاون، نك‍ : ه‍ د، احداث؛ نیز دوزی، II / 192) كوره‌هایی از صعید از جمله اقصر را به محمد بن عبدالله قمی واگذارد (طبری، 9 / 204؛ ابن اثیر، 7 / 77- 79). اقصر در سده‌های 7- 9 ق از كوره‌های تابع شهر بزرگ و آباد قوص، مقر والیان صعید مصر، و دارای چهار ـ پنج دِه بود (انصاری، 232؛ مقریزی، 1 / 72) و به نسبت اهمیتی داشت.
ابن بطوطه كه در سیر و سیاحت خود، دو بار به اقصر در آمده است، آنجا را شهری كوچك و نیكو خوانده كه گور ابوالحجاج یوسف بن عبدالرحیم اقصری زاهد و صوفی (د 642ق) در آنجا قرار داشت و بر آن زاویه‌ای بنا شده بود (ص 70، 294؛ نیز: قلقشندی، همانجا). مردم وی را صاحب كرامات و مایۀ بركات می‌دانستند و از اطراف برای زیارت بدانجا می‌آمدند (ابن‌دقماق، 2 / 31؛ ادفوی، 722-724). آرامگاه اقصری تا به امروز بر پاست و در مركز معبد كرنك كه عبارت از مسجدی روستایی، زیبا و گچ‌اندود است، قرار دارد (حرب، 70، حاشیۀ 123). در این شهر كوچك، ظروف سفالین فاخر و زیبا، ساخته می‌شد و به دیگر شهرها حمل می‌گردید (انصاری، 233؛ ابن دقماق، همانجا).
اقصر در زمان ابن دقماق (د 809 ق) خراجی معادل 9 هزار دینار و مساحتی بالغ بر 901‘16 «فدان» داشت و در شمار اقطاع امرای لشكری بود؛ مدرسه‌ای برای طلبۀ علم داشت و دو تندیس معروف به شامه و طامه در آنجا برپا بود. اقصر دارای كشت و زرع و نخلستان بود و هم در آنجا انگور خوب به عمل می‌آمد. در فاصلۀ یك منزلی در سمت جنوب، كورۀ اَرمَنت واقع بود و از اقصر تا قوص نیز یك منزل راه بود (همو، 30-31؛ ابوالفدا، 111؛ ابن ظهیره، 68). چندی بعد مقریزی از اقصر به عنوان یكی از شهرهای بزرگ صعید یاد كرده كه به روایت وی، مردمان آنجا را دسته‌ای از قبطیان موسوم به مَریس تشكیل می‌دادند (1 / 128، 203؛ قس: EI2, VI / 574).
اولیا چلبی در دیدار خود از اقصر در 1083 ق وصفی از این شهر به دست داده است. به گفتۀ وی، 200 سرباز محافظ در آنجا بود، اما مفتی و نقیب و اعیان حضور نداشتند. در شهر و در كنار نیل 200‘1 خانوار در بناهای بزرگ شهر قدیم زندگی می‌كردند، اكنون بناهای عالی و بلندی از آن باقی مانده است. ستونهای مسجد سلیمانیۀ استانبول همچون بناهای مصر از آنجا تأمین و آورده می‌شد. شهر چندان آباد نبود، اما مسجد و دكانهای بسیاری داشت كه بعضاً در جوار مسجد ابوالحجاج در بازار، قرار داشت. در آنجا خان، حمام، شمار بسیاری زوایای آباد، مكتب‌خانه و جایگاه نوشیدن آب (سبیل) و قهوه‌خانه بود. اقصر هوایی بسیار عالی، اما مردمانی فقیر داشت (X / 820, 822-823).
شهر (مركز) اقصر طبق اسناد منتشرۀ 1955 م / 1334ش دارای 21 ناحیه از جمله اقصر و كرنك بوده است ( كشف اسماء، 397- 398). اقصردر1914 م / 1293 ش 3 هزار نفر جمعیت داشت (IA, XIII / 21-22)، اما در حدود سال 1980 م / 1359 ش این رقم به بیش از 18 هزار تن افزایش یافته بوده است ( الموسوعة ... ، 184). جهانگردان بیشتر در زمستانها از این شهر بازدید می‌كنند. خط آهنی به طول 451 میل اقصر را به قاهره پیوند می‌دهد (IA، همانجا) و یك راه آسفالت شده، شهر را با قُصَیر در كنار دریای سرخ مرتبط می‌سازد ( الموسوعة، همانجا).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن بطوطه، رحلة، به كوشش طلال حرب، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه،
لیدن، 1889 م؛ ابن دقماق، ابراهیم، الانتصار، بیروت، 1310 ق / 1893 م؛ ابن ظهیره، الفضائل الباهرة فی محاسن مصر و القاهرة، به كوشش مصطفى سقا و كامل مهندس، قاهره، 1969م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ ادفوی، جعفر، الطالع السعید، به كوشش سعد محمدحسن و طه حاجری، قاهره، 1966 م؛ انصاری دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به كوشش مرن، لایپزیگ، 1923 م؛ حرب، طلال، شرح و حاشیه بر رحلة (نك‍ : هم‍ ، ابن بطوطه)؛ خوارزمی، محمد، صورة الارض، به كوشش هانس فون مژیك، وین، 1345 ق / 1926 م؛ دایرة المعارف فارسی؛ طبری، تاریخ؛ فخری، احمد، مقدمه بر ترجمۀ الحضارة المصریة، تألیف ج. ویلسن، قاهره، 1955 م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ كشف اسماء المدن و النواحی ... ، قاهره، 1955م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بیروت، دارصادر؛ الموسوعة العربیة المیسرة، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، به كوشش دخویه، لیدن، 1892 م؛ نیز:

Britannica, 1978; Dozy, R., Supplément aux dictionnaires arabes, Beirut, 1968; EI2; Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1938; IA; Rawlinson, G., Ancient Egypt, London, 1886.
محمدرضا ناجی