آقا نجفی قوچانی

آقا نَجَفیِ قوچانی، سیدمحمد حسن بن سیدمحمد نجفی (1295-1363ق /  1878-1944م)، فقیه، حکیم و ادیب. آقا نجفی در روستای خسرویه از توابع قوچان به دنیا آمد. پدرش سیدمحمد که در خسرویه به کشاورزی اشتغال داشت به تحصیل فرزندش رغبت بسیار نشان می‎داد. چون او را به مکتب سپرد، کتابهای فارسی مرسوم و جزواتی از قرآن مجید و مقداری ترسّل و نصاب و حساب جُمَل و اعداد هندسی را خواند، ولی تمایلی به ادامۀ تحصیل نشان نداد. گرچه پدرش اهل علم نبود، اصرار داشت فرزندش برای ادامۀ تحصیل به مکتب برود. در 13 سالگی از خسرویه به شهر قوچان رفت و پس از 3 سال تحصیل، پیاده از راه سبزوار و نیشابور، به مشهد رفت و در مدرسۀ «دو درب» ادبیات و سطح را تا قوانین فرا گرفت. در 1313ق / 1895م در سن 20 سالگی همراه یکی از همدرسانش پیاده از راه کویر و طبس وارد یزد شد و از آنجا به اصفهان رفت و در مسجد عربون ساکن گردید. در اصفهان منظومۀ حاج ملاهادی سبزواری را نزد آخوند کاشی، رسائل را از شیخ عبدالکریم گزی و حکمت را نزد میرزا جهانگیرخان قشقایی فرا گرفت. گاهی نیز در درس فقه و خارج آقا نجفی اصفهانی حاضر می‎شد. تحصیلات آقانجفی قوچانی در اصفهان با دشواری بسیار همراه بود چنانکه گاه ناچار می‎شد برای گذران زندگی، برخی از کتابهای خود را به بهای اندک بفروشد. وی پس از 4 سال توقف در اصفهان، روانۀ عراق شد و پیاده آهنگ نجف کرد. و چون بدان‎جا رسید، در حجره‎ای متروک واقع در یکی از مدارس شهر ساکن شد. در نجف به حوزۀ درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی راه یافت و تصمیم گرفت برای ادامۀ تحصیل در آنجا بماند. وی سخت به آخوند ملامحمدکاظم خراسانی ارادت می‎ورزید به گونه‎ای که در جنبش مشروطیت و قیام آخوند و علمای نجف از طرفداران مشروطیت گشت و حقایقی از جنبش روحانیت را در کتاب سیاحت شرق یاد کرد. وی در 30 سالگی به درجۀ اجتهاد رسید. شریعت اصفهانی و محمدباقر اصطهباناتی نیز از استادان او بودند. در آخرین روزهای توقف در نجف، از فوت پدرش در قوچان آگاه شد و ناگزیر پس از 20 سال توقف در آن شهر، در 1338ق / 1920م به ایران آمد و برای زیارت به مشهد رفت. پس از توقفی کوتاه در مشهد، به درخواست مردم قوچان وارد این شهر شد و ماندگار گشت. وی متجاوز از 25 سال از عمر خود را در مقام فقاهت و حاکمیت شرع در قوچان گذراند و در ضمن به ادارۀ حوزه علوم دینی پرداخت. آقانجفی در شب جمعه 26 ربیع‎الثانی 1363ق/20 مارس 1944م در 68 سالگی در قوچان بدرود زندگی گفت و در حسینیۀ خود به خاک سپرده شد. آرامگاه او اکنون زیارتگاه مردم قوچان است.

آثار

1. شرح دعای صباح، خطی، وی دعای صباح منسوب به امام‎علی(ع) را به فارسی برگردانده و آن را شرح کرده است. نگارش این اثر در 1327ق /  1909م پایان یافته است؛ 2. عذر بدتر از گناه، دربارۀ مشروطیت ایران، انشای این رساله آمیزه‎ای از نثر عربی و فارسی است، نگارش آن متعلق به 1328ق / 1910م؛ 3. سیاحت شرق، این اثر از تألیفات مهم آقا نجفی است و دربارۀ سوانح عمر از ابتدای زندگی، گزارش تحصیلات او در شهرهای قوچان، مشهد و اصفهان و چگونگی ورودش به نجف اشرف و تحصیلات نهایی تا رسیدن به درجۀ اجتهاد است. وی در این کتاب ضمنِ شرح ماجرای زندگی و مشقات دوران تحصیل که به مناسبت رویدادهای زندگیش پیش آمده، مباحث و معارف اسلامی را به استناد آیات و روایات با قلمی ساده شرح داده است. در این کتاب خواننده با نکات علمی و رویدادهای آن زمان آشنا می‎شود. چون آقا نجفی خود در اوایل مشروطیت در نجف بوده، رویدادهای تاریخی و واکنش نهضت مشروطیت را در عراق به ویژه در نجف به تفصیل شرح داده است. مسائل تعلیم و تربیت و تزکیۀ نفس نیز در این کتاب به چشم می‎خورد. این کتاب در 1347ق /  1928م نگارش یافته و در 1362ش در تهران چاپ شده است؛ 4. سیاحت غرب، در کیفیت عالم برزخ و سیر ارواح بعد از مرگ، خطی است و در 1352ق / 1933م نگارش یافته است؛ 5. شرح و ترجمۀ رساله تُفاحیۀ ارسطو از بابا افضل کاشانی، خطی، نگارش 1354ق / 1935م؛ 6. سفری کوتاه به آبادیهای قوچان، دربارۀ رسیدگی به امور شرعی چندین روستا از آبادیهای قوچان که در ضمن آن به اوضاع اجتماعی و اعتقادی روستاییان نیز پرداخته است؛ 7. اثبات رجعت، خطی، عربی و فارسی، نگارش 1321ش؛ 8. حیوٰة الاسلام فی احوال آیةالله الملک العلّام، خطی، در شرح حال آخوند ملامحمدکاظم خراسانی. از وی کتابهای دیگری نیز یاد شده است.

مآخذ

آقا نجفی، محمدحسن، سیاحت شرق، به کوشش رمضانعلی شاکری، تهران، امیرکبیر، 1362ش، جمـ ؛ ایرانیکا؛ حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران، تهران، امیرکبیر، 1360ش، صص 117، 118، 149؛ شاکری، رمضانعلی، جغرافیای تاریخی قوچان، فرهنگ و هنر خراسان، 1346ش، صص 138، 144؛ شریف رازی، محمد، گنجینۀ دانشمندان، قم، پیروز، 1354ش، صص 220، 221؛ کفایی، عبدالحسین، مرگی در نور (زندگانی آخوند خراسانی)، مشهد، زوار، 1359ش، صص 44، 45، 102-106، 122، 123، 185-186، 283،-285، 269-271.

رمضانعلی شاکری