آقا بالاخان

آقا بالاخان، محمدعلی معروف به «سردار افخم»، (د 1327ق / 1909م)، از رجال حکومت دورۀ قاجار. از محل و تاریخ تولد و دوران کودکی و مراحل رشد او جز برخی اشاره‌های پراکنده در باب رفتارهای نسنجیدۀ روزگار کودکی، نکته‌ای دانسته نیست. در اوان جوانی وارد نظام شد، و ظاهراً به سبب توجه کامران میرزا نایب‌السلطنه، سومین فرزند ناصرالدین شاه که وزیر جنگ نیز بود، به سرعت پیشرفت کرد. وی در سال 1308ق / 1890م به پاس دستگیری میرزا نصرالله خان، منشی سفارت اتریش که روزنامۀ قانون ملکم را در ایران تجدید چاپ می کرد، 1000 تومان پاداش دریافت داشت و به منصب امیر تومانی رسید. از کارهای او می‌توان دستگیری و تبعید سیدجمال‌الدین اسدآبادی را نام برد. کار دیگرش پرونده‌سازی برای میرزا رضای کرمانی (مق‍ 1314ق / 1896م) و به زندان افکندن و آزار دادن وی به اشارۀ کامران میرزا بود. آقابالاخان این کار را برای خشنودی ناصرالدوله حاکم کرمان انجام داد. ادامۀ این رفتارها کینۀ میرزا رضا را نسبت به دستگاه حکومتی تشدید کرد تا آنجا که عاقبت تصمیم به کشتن ناصرالدین شاه گرفت. در جریان نبرد مردم بر ضد امتیازنامۀ رژی، آقا بالاخان نخست مأموریت یافت در قهوه‌خانه‌های تهران قلیان بگذارد و مردم را به کشیدن آن مجبور کند. سپس در جریان تظاهرات مردم و محاصرۀ ارگ که به دنبال این ماجراها پیش آمد، به اشارۀ کامران‌میرزا به عنوان فرمانده قزاقان پاسدار دربار، به سربازان دستور داد که به سوی مردم آتش بگشایند و در نتیجه حدود 30 تن کشته شدند و چند برابر آن زخمی گشتند. در اواخر دورۀ ناصری اختیار واقعی حکومت تهران با او بود، و نیز نام او در این زمان به جهت رشوه‌خواری در معاملات اسلحه در وزارت جنگ به میان آمد؛ و چنان شد که گفتند «سردار افخم پول را از هوا می‌بلعد». در روزگار مظفرالدین شاه در قضیۀ دستگیری و به چوب بستن موقّرالسلطنه داماد شاه که مأمور رساندن شب‌نامه‌های انجمن سِرّی به دربار بود، بار دیگر خودی نشان داد و با سمت رئیس «نظمیۀ» تهران مأمور دستگیری اعضا و برهم زدن انجمن مذکور و موجب تبعید شیخ یحییٰ کاشی و جمعی دیگر شد (جمادی‌الثانی 1319ق / سپتامبر 1901م). او صاحب القاب متعددی مانند «معین نظام» در 1304ق / 1886م، «وکیل‌الدوله» در 1305ق / 1887م، «سردار» در 1310ق / 1892م و سرانجام «سردار افخم» در 1313ق / 1895م گشت. در سال 1326ق / 1908م که محمدعلی شاه آزادیخواهان را سرکوب کرد، آقا بالاخان را که دشمن مشروطه‌خواهان و تکیه‌گاه عمدۀ مستبدان بود، به حکومت گیلان گسیل داشت. وی در گیلان به رسم گذشتۀ خود بر اوضاع چیره شد و برای بریدن ارتباط مجاهدان با انقلابیان قفقاز، به آزار و تبعید آنان پرداخت. آقا بالاخان در گیلان به اعمال ناشایست و شگفتی دست می‌زد، از آن جمله در نظر داشت عباس خان، برادر میرزا کریم‌خان رشتی را دم توپ گذاشته و قطعه‌قطعه کند، اما به وساطت حاجی میرزا احمد معین‌الممالک این کار صورت نگرفت. وی وکیل التّجار یزدی نمایندۀ دورۀ اول مجلس و نیز سید عبدالوهاب صالح، مجتهدِ معروف رشت را بدون دلیل تبعید کرد. سرانجام «کمیتۀ ستار» پس از مشاهدۀ مقاومت وی در برابر تأسیس انجمن ایالتی گیلان و نیز به دلیل سابقۀ رفتار وی، به‌ویژه به چوب بستن مشروطه‌خواهان و آزادیخواهان گیلانی، تصمیم به قتلش گرفت. در روز 16 محرم 1327ق / 9 فوریۀ 1909م یک سال پس از حکومت وی بر گیلان، مجاهدان به رهبری معزالسلطان عبدالحسین خان سردار محیی، برای به دام انداختن وی، بزمی در باغ مدیریۀ رشت آراسته او را بدان‌جا خواندند و در لحظه‌ای که وی گرم شادی بود، بر وی تاختند و او را همراه اِعزاز الممالک و میرزا فتح‌الله مستوفی (مستشار دفتر) از پای در آوردند. 

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1345ش، فهرست؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1350ش، 1 / 186-187؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمۀ احمدپژوه، تهران، معرفت، 1338ش، صص 69-71؛ فخرایی، ابراهیم، گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، جیبی، 1356ش، صص 4، 9، 11، 39، 110، 117، 120-121، 138؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطیت ایران، تهران، امیرکبیر، 1355ش، ص 17؛ همو، تاریخ هیجده سالۀ آذربایجان، تهران، امیرکبیر، 1357ش، صص 7-10؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، آگاه، 1362ش، 1 / 21، 97- 98. 

بخش تاریخ