افضل خان

اَفْضَلْ خان، امیرمحمد (1230-1284 ق / 1815-1867 م)، ملقب به سردار كلان پادشاه افغانستان و پسر مهتر امیر دوست محمدخان بنیان‌گذار سلسلۀ محمدزایی.
افضل خان از دوران جوانی نقشی اساسی در فعالیتهای سیاسی و جنگهای پدرش چون جنگ با شاه شجاع (1250 ق) و حمله به پیشاور (1253ق) برای كسب قدرت برعهده داشت (عبدالرحمان، 1 / 6؛ فیض محمد، 1 / 123، 125) و از این رو بخشی از حوادث زندگی او را می‌توان در خلال گزارشهای زندگی پدرش مطالعه كرد.
او كه در جنگ با شاه شجاع ژنرال كمبل انگلیسی متحد او را اسیر كرده بود، در 1255 ق نیز از طرف دوست محمدخان مأمور تهیۀ نیرو و مقابله با سپاهیان شاه شجاع و همراهان انگلیسی او شد كه به قصد فتح غزنین و كابل در حركت بودند (همو، 1 / 125، 150؛ فرهنگ، 1(1) / 253). اما شاه شجاع بر غزنین و كابل (جمادی‌الثانی 1255) تسلط یافت و افضل خان همراه پدر و برادرانش به ناچاراز تاشغرغان به بخارا گریخت (خافی، 1 / 8؛ فیض محمد، 1 / 152). امیر بخارا از آنان چندان استقبال نكرد و دوست محمدخان و پسرانش را زیر نظر قرار داد. چون افضل خان و برادرانش گریختند، امیر بخارا لشكر در پی ایشان فرستاد و همه را به بخارا باز آورد و به حبس انداخت (خافی، 1 / 9-10؛ فیض محمد، 1 / 152-153).
ظاهراً افضل خان دوباره فرار كرد و این بار موفق شد، زیرا در 1256 ق همراه پدرش در تاشغرغان با انگلیسیان به جنگ پرداخت و آنها را گریزاند (خافی، همانجا؛ فیض محمد، 1 / 155، 158؛ فرهنگ، 1(1) / 260-261). با اینهمه، در همان سال دوست محمدخان به انگلیسیان تسلیم شد و چون او را به هند تبعید كردند، افضل خان نیز با او بود (خافی، 1 / 12؛ فیض محمد، 1 / 160).
در 1259ق دوست محمدخان از هند به كابل بازگشت و چون به سلطنت رسید، مرحلۀ دیگری از زندگی افضل خان آغاز شد و دوست محمدخان او را بر بخشهایی از قلمرو حكومت خویش منصوب كرد. نخست حكمران زرمت و كتواز شد (نك‍ : دولت‌آبادی، 40، 45؛ عبدالرحمان، 1 / 59؛ فیض محمد، 2 / 200) و سپس در 1266 ق / 1850 م حكمرانی تركستان افغان، یعنی سراسر منطقۀ واقع بین هندوكش و رودخانۀ آمو را نیز در دست گرفت و تا 1281 ق / 1864 م در این منصب باقی ماند (عبدالرحمان، 1 / 8؛ فیض محمد، 1 / 209-210، 2 / 263، 268؛ غبار، 590).
افضل خان در این دوران به دستور پدرش، به یاری و راهنمایی كارشناسان نظامی اروپایی و افسران هندی، ارتشی به روش نوین سازماندهی كرد و فرماندهی كل ارتش را به مستر كمبل داد كه به اسلام گرویده، و نام شیرمحمدخان گرفته بود (عبدالرحمان، 1 / 6، 77- 78). از دیگر اقدامات افضل خان در این ایام (1269 ق) بنای شهر تخته پل بود كه 3 سال به طول انجامید و افضل‌خان به تدریج حرم‌سرا و دربار و سربازخانه‌ها و اسلحه‌خانۀ خود را به این شهر منتقل كرد و خود نیز همانجا اقامت گزید (همو، 1 / 3؛ فیض محمد، 2 / 214).
دوست محمدخان در 1279 ق / 1862 م هنگام سركوب شورش برادرزاده‌اش سلطان احمدخان در هرات درگذشت و سومین پسرش، شیرعلی خان (حك‍ 1279-1295 ق / 1862- 1878م) جانشین او شد (عبدالرحمان، 1 / 56-57)، اما چون دوست محمدخان در دوران سلطنت، پسرانش را به حكومت مناطق مختلفی گماشته بود كه از طریق مادری با ساكنان آن منطقه دارای رابطۀ نژادی بودند، پس از مرگش اختلاف و درگیری میان آنان پدید آمد (نك‍ : فرهنگ، 1(1) / 322-323).
عبدالرحمان (همانجا) علت بازماندن پدرش افضل خان را از سلطنت، غیبت او از هرات می‌داند؛ نیز گفته‌اند چون مادر افضل و اعظم، دو برادر بزرگ‌تر، از قبیلۀ بنگش و از طبقۀ مردم عادی بود، پس از دوست محمدخان، شیرعلی كه مادرش زنی از طایفۀ سدوزایی بـود، بـه سلطنت دست یافت (مك مان، 163؛ نیز نك‍ : فرهنگ، همانجا). به هرحال شیرعلی خان، حكومت افضل خان را بر تركستان تأیید كرد و افضل خان نیز پیشنهاد برادرش اعظم خان را برای مخالفت با شیرعلی خان و تصرف كابل در غیاب او نپذیرفت و فرمانبرداری خود را از شیرعلی خان با فرستادن نامه‌ای نشان داد، اما از فرستادن خراج و رفتن به كابل كه بارها از سوی شیرعلی خان پیشنهاد شده بود، سرباز زد (خافی، 1 / 51، 64؛ رشتیا، 164؛ فیض محمد، 2 / 252، 263) و شاید به همین سبب بود كه شیرعلی لشكر به سوی افضل خان فرستاد و كتواز و زرمت و لوكر را كه به افضل خان تعلق داشت، تصرف كرد. از آن پس نظر افضل خان نسبت به شیرعلی تغییر یافت و او نیز در زمرۀ مخالفان قرار گرفت. او سرانجام با مشورت پسرش عبدالرحمان خان با میراتالیق از سرداران مخالف شیرعلی متحد شد تا كابل را تسخیر كنند (ریاضی، 76؛ عبدالرحمان، 1 / 58-59؛ فیض محمد، 2 / 262، 264)، اما در نبردی كه در باجگاه روی داد، افضل خان شكست خورد و در محلی موسوم به دو آب اقامت گزید و تصمیم به نبرد مجدد داشت كه سرداران سپاهش پنهانی شیرعلی خان را از نبرد با لشكر افضل خان كه تربیت شدۀ عبدالرحمان بودند، برحذر داشتند و به سازش دروغین و فریب او ترغیب كردند. شیرعلی خان نیز به صلح راغب شد و تعهد كرد كه افضل را بر حكومت سابق خود برگمارد (عبدالرحمان، 1 / 62-63؛ خافی، 1 / 52-54، 64-65؛ فیض محمد، 2 / 264-266). افضل خان نیز به رغم مخالفت عبدالرحمان پذیرفت و عازم اردوگاه شیرعلی خان شد و پس از مذاكره، شیرعلی خان موافقت كرد كه تركستان همچنان در دست افضل خان باشد و او مانند زمان دوست محمدخان مالیات به كابل بفرستد (خافی، 1 / 71-72؛ جمال‌الدین، 129؛ عبدالرحمان، 1 / 64، 65). اما به زودی شیرعلی خان عهد خود را شكست و افضل خان را در تاشغرغان گرفت و اگرچه عبدالرحمان خود را آمادۀ جنگ با شیرعلی خان كرد، اما افضل خان مانع شد و دستور داد تا به بخارا رود (عبدالرحمان، 1 / 65؛ فیض محمد، 2 / 268) و پس از 6 روز افضل خان را تحت الحفظ به كابل بردند (همو، 2 / 274؛ ریاضی، 80).
اندك زمانی بعد در 1282 ق محمدعلی خان پسر شیرعلی خان در جنگی كشته شد و این واقعه چنان شیرعلی خان را اندوهناك كرد كه چندی گوشۀ عزلت گزید (عبدالرحمان، 1 / 84-85؛ غبار، 590). این امر و نیز اوضاع نابسامان تركستان زمینۀ مناسبی برای عبدالرحمان پسر افضل خان در جهت رسیدن به اهدافش پدید آورد. وی به همراه عمویش اعظم خان كه از هند بازگشته بود، پیروزمندانه وارد كابل شد. 6 هفته بعد شیرعلی خان نیز در حالی كه افضل خان را همچنان در بند داشت، به كابل رسید. در جنگ سختی كه میان آنان درگرفت، عبدالرحمان خان پیروز گشت و افضل خان از زندان آزاد گردید (عبدالرحمان، 1 / 85، 97، 102؛ خافی، 1 / 160، 187، 207؛ فیض محمد، 2 / 288؛ قندهاری، 1 / 66) و اندكی بعد در محرم 1283ق / 1866م بر اورنگ پادشاهی كابل تكیه زد و حكومت استعماری انگلیسی در هند وی را به رسمیت شناخت و نمایندۀ سیاسی انگلستان مانند دورۀ امیر دوست محمدخان در كابل مستقر گردید (غبار، 591؛ عبدالرحمان، 1 / 105؛ فیض محمد، 2 / 289).
افضل خان در دوران زمامداری، امور حكومتی را خود انجام می‌داد و امور لشكری به عهدۀ عبدالرحمان خان و اعظم خان بود (عبدالرحمان، همانجا). به گفتۀ خافی (1 / 212) اعظم خان «صاحب اختیار كل ممالك مأمور» و عبدالرحمان خان «صاحب اختیار كل افواج» بود، و به همین دلیل هرگاه خطری از جانب مخالفان حكومت افضل خان را تهدید می‌كرد، این عبدالرحمان بود كه مسئولیت مبارزه با آنان را برعهده داشت (عبدالرحمان، خافی، همانجاها). حكومت افضل خان بیش از چند ماهی دوام نیافت. چه، در 1284 ق با شیوع وبا، او نیز مبتلا شد و در جمادی الثانی همان سال درگذشت و در باغ قلعۀ حشمت خان كه ملك شخصیش بود، دفن گردید (عبدالرحمان، 1 / 116، 119؛ فیض محمد، 2 / 295).
چنانكه از منابع استنباط می‌شود، افضل خان مردی آرام و صلح‌جو بود (همو، 2 / 265؛ فرهنگ، 1(1) / 323) و همانطور كه پسرش عبدالرحمان خان نیز تصریح كرده است، محرك اصلی افضل خان برای مخالفت با شیرعلی خان، اطرافیان او و به خصوص برادر كوچك‌ترش اعظم خان بودند (1 / 59، 355). به گفتۀ خافی (1 / 52-53)، به هنگامی كه افضل خان لشكری به باجگاه فرستاد، نامه‌ای برای محمد اسلم خان یكی از امرای خود كه در دشت سفید نزدیك باجگاه بود، نوشت و در آن وی و اعظم خان را متهم به برپایی فتنه‌ای كرد كه سبب فریب خوردن او و به وجود آمدن تفرقه شده است (نیز نك‍ : عبدالرحمان، 1 / 59). هنزمن، افضل خان را فرمانروایی ضعیف و ناتوان دانسته، و بر آن است كه تمام قدرت در دست برادرش اعظم خان بوده است (ص 344).

مآخذ

جمال‌الدین اسدآبادی، تتمة البیان فی تاریخ الافغان، قاهره، 1318 ق / 1901 م؛ خافی، یعقوب علی، پادشاهان متأخر افغانستان، كابل، 1324 ق؛ دولت آبادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افغانستان، قم، 1371 ش؛ رشتیا، قاسم، افغانستان در قرن نوزده، كابل، 1336 ق؛ ریاضی هروی، محمدیوسف، عین الوقایع، به كوشش محمدآصف فكرت، تهران، 1369 ش؛ عبدالرحمان خان، حالات والاحضرت امیر عبدالرحمان خان، مشهد، 1319ق؛ غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، قم، 1359 ش؛ فرهنگ، میرمحمدصدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، 1371 ش؛ فیض محمد هزاره، سراج التواریخ، كابل، 1331 ق؛ قندهاری، ابوالحسن، گزارش سفارت كابل، به كوشش محمدآصف فكرت، تهران، 1368 ش؛ نیز:

Hensman, H., The Afghan War of 1879-80, London, 1881; Macmunn, G., Afghanistan from Darius to Amanullah, Quetta, 1934.
هدى سیدحسین‌زاده