اعتمادالدوله، مقبره

اعتمادالدوله، مقبرۀ \maqbare-ye eʾtemād-od-dowle\، بنایی از دورۀ گورکانیان هند در آگره، کنار رود جمنا. این مقبره را نورجهان بیگم، همسر جهانگیر، برای پدرش، غیاث‌الدین محمد اعتمادالدولۀ تهرانی (د 1031 ق / 1622 م)، وزیر جهانگیر، بنا نهاد (لطیف، 184؛ شاهنواز خان، 1 / 128- 129). احتمالاً بنیاد فکری یا عملی آن در زمان مرگ اعتمادالدوله نهاده شد و 6 سال بعد به انجام رسید. آرامگاه اعتمادالدوله که میان سالهای 1622 تا 1628 م ساخته شد، از معروف‌ترین بناهای آگره به شمار می‌رود (اشر، / 130(4)I؛ «مقبره ... » npn.؛ بلر، 278). 
 این مقبره در مرکز باغی مربع‌شکل قرار دارد که براساس طرح چهارباغ ساخته شده است، ساختاری که از دورۀ اکبر شاه در هند مرسوم شده بود و ورودیهای آنها نیز به‌شیوۀ هندی‌ ـ ایرانی بنا می‌شد (نک‍ : کخ، 74, 103؛ راگلز، 264؛ وون، 477-478). 
آرامگاه اعتمادالدوله از سنگ مرمر سفید ساخته شده است. بعدها از این الگو برای مقبرۀ جهانگیر در لاهور بهره گرفته شد. اضلاع بنا حدود 21 متر است و پیرامون تالار مرکز، اتاقهایی چهارگوش و مزین وجود دارد. طاقها، طاق‌نماها و سطوح تزیینی وجوه ساختمان، بـه آن جلوه‌ای قابل ملاحظه بخشیده است. اساساً طرح و تزیینات بیرونی و درونی بنا، آن را برجسته و ممتاز ساخته است (راگلز، وون، بلر، همانجاها؛ «مقبره»، npn.). 
طبقۀ همکف آرامگاه دارای 4 ورودی است و در داخل بنا یک تالار در مرکز، و 8 اتاق در اطراف وجود دارد که نظیر چنین نقشه‌ای را در دورۀ اکبر، در کاخ اجمر می‌توان مشاهده کرد (اشر، I(4) / 131؛ کخ، 74). گلدسته‌های هشت‌وجهی قطور موسوم به چتری که بر 4 گوشۀ ساختمان قرار دارد، به آن سیمایی خاص بخشیده است، اگرچه این سیما منحصر به آرامگاه اعتمادالدوله نیست (نک‍ : بلر، کخ، همانجاها؛ میشل، 191). در اتاق مربع‌شکل بالای طبقۀ همکف که گنبد خاص خیمه‌مانندی دارد، دو سنگ قبر قرار دارد که متعلق به اعتمادالدوله و همسرش، عصمت بیگم، است (کخ، وون، همانجاها). 

سطوح حصار باغ که از سویی رو به رودخانه دارد و نیز صفۀ بنا از ماسه‌سنگ و مرمر ساخته شده است. سطوح خود بنا نیز معرق سنگی هندسی و جز آن است و در آن سنگهایی مانند مـرمـر بـه کار رفتـه است («مقبـره»، npn.؛ بلر، همانجا). چنان‌که اشاره شد، از ویژگیهای مهم این بنا تزیینات آن است که در آن، افزون بر مرمر، سنگهایی مانند لاجورد، عقیق، یشم و یاقوت زرد به کار رفته، و بدین ترتیب سطوح بنا با اشکال هندسی سنتی، جامهای شراب، و نقوش گیاهی مکرر، به‌ویژه سرو، آراسته شده است (براون، 101؛ بلر، 278). در نگارینه‌های بنا، رنگهای طلایی و آبی درخشان به کار رفته است. این خصیصه نمایانگر این واقعیت است که هنرمندان ایرانی افزون بر ترویج نقاشی در بناهای هند، معرق‌کاری را نیز رواج دادند. همانندهای این اثر دارای نمونه‌هایی کامل از معرق سنگ یا به‌اصطلاح پرچین‌کاری هستند (نک‍ : نات، 58؛ مارتین، 266). در این بنا، افزون بر هنرهای یادشده، از گچ‌بری رنگین نیز برای تزیین درون ساختمان استفاده شده، که در نوع خود کم‌نظیر است (نات، همانجا؛ «مقبره»، npn.). 

مآخذ

شاهنواز خان، مآثر الامرا، به‌ کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1888 م؛ نیز: 

Asher, C. B., «Architecture of Mughal India», The New Cambridge History of India, Cambridge, 1992; Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, London, 1994; Borromio, F., A Photo, Islamic Architecture of the Indian Subcontinent, London, 2000; Brown, P., Indian Architecture, Bombay, 1956; Koch, E., Mughal Architecture, Munich, 1991; Latif, S. M., Agra, Historical and Descriptive, Calcutta, 1896; Martin, G., «Indian Subcontinent», Architecture of the Islamic World, ed. G. Michell, London, 1987; «Mausoleum of I'timad al-Daula», Archnet, www.archnet.org (acc. Sep.26, 2013); Michell, G., «Architecture», Art of India, ed. F. M. Asher, Chicago, 2003; Nath, R., Colour Decoration in Mughal Architecture, Bombay, 1970; Ruggles, D. F., «Gardens», Art of India, ed. F. M. Asher, Chicago, 2003; Vaughan, Ph., «Indian Subcontinent ... », Islam, Art and Architecture, ed. M. Hattstein and P. Delius, Cologue, 2000.
مهبانو علیزاده