اعتماد السلطنه

زندگی‌نامه، شعر و برخی جزئیات دیگر كه آن را محمدحسین فروغی و دیگران نگاشته‌اند (همانجا). مطلع الشمس در 3 مجلد به قطع رحلی در تهران از 1300 تا 1302 ق به چاپ سنگی رسیده است. در پایان جلد اول آن، فهرست كتابخانۀ آستان قدس رضوی ضمیمه شده، و ظاهراً این فهرست ازجمله نخستین فهارس كتب خطی كتابخانه‌ها در ادوار اخیر است. مطلع الشمس در 1362 ش به صورت افست تجدید چاپ شد.
8. التدوین فی جبال شروین، در تاریخ و جغرافیای طبرستان قدیم است و مشتمل بر دیباچه و یك مقدمۀ علمی. در این مقدمه راجع به اصل و نژاد سكنۀ قدیم طبرستان و زبان آنها و جغرافیای كنونی سوادكوه و خلاصۀ حوادث تاریخ مازندران و علما و رجال آن نواحی سخن رفته است. یك جدول هم دربارۀ حكمرانان مازندران ضمیمۀ این قسمت است. به گفتۀ كسروی، مؤلف همۀ مطالب این اثر را از كتب و منابع خارجی اقتباس كرده، و گاه در ترجمۀ اسامی مرتكب اشتباه شده است (ص 517)؛ اما قزوینی آورده است كه بیشتر این كتاب نیز به قلم محمدحسین فروغی است (همان، 58- 59). این كتاب در 1311 ق به خط محمدصادق تویسركانی به چاپ رسیده است.
9. خیرات حسان، زندگی‌نامۀ زنان اسلام و نمونۀ اشعار زنان شاعر جهان اسلام است. اعتمادالسلطنه این كتاب را از اثری تركی به نام مشاهیر النسوان كه نوشتۀ محمد ذهنی است، ترجمه كرد و در 3 جلد، آن را در میان سالهای 1304 تا 1307 ق به چاپ رساند و بعدها در 1311 و 1312 ق در حیات خود تجدید چاپ كرد (مشار، فهرست ... ، 2 / 1967). ظاهراً این كتاب تنها اثر مؤلف است كه در دوران زندگی خود آن را تجدید طبع كرده است و معلوم می‌شود كه جامعۀ كتاب خوان آن روزگار از آن استقبال كرده‌اند.
10. دُرر التیجان فی تاریخ بنی اشكان، در تاریخ سلسلۀ اشكانی است كه در آن روزگار اطلاعات بسیار محدودی از آنان در دست بود. قزوینی گوید كه درر التیجان را نیز محمدحسین فروغی ترجمه و تألیف كرده است (همانجا). درر التیجان در سالهای 1308 تا 1311 ق در 3 مجلد در تهران به چاپ سنگی رسیده است.
11. حجة السعادة فی حجة الشهادة. این كتاب دربارۀ حوادث تاریخی مربوط به واقعۀ شهادت امام حسین (ع) است كه در 1304 ق در تهران و در 1310 ق در تبریز به چاپ رسیده است (مشار، مؤلفین ... ، 2 / 595).
12. اوزان و مقادیر، رساله‌ای در باب مقیاس اوزان و مقادیر در حجم و كیل و سطح. این رساله در 3 فصل است: 1. تواریخ قدیمه و جدیده؛ 2. اصول قوانین اوزان و مقادیر؛ 3. قانون نگارنده برای اوزان و مقادیر، و در پایان نتیجۀ خیال نگارنده در 6 فصل كه طی آن پیشنهادهای خود را ارائه داده است (منزوی، 1 / 140). نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ملی ملك موجود است (نك‍ : ملك، 2 / 44).
13. سفرنامۀ ناصرالدین شاه به خراسان، یادداشتهای مربوط به دومین سفر ناصرالدین شاه به مشهد است كه در 1300 ق به خط محمدرضا كلهر به چاپ رسیده است.
14. سفرنامۀ ناصرالدین شاه به مازندران، در 1314 ق در تهران چاپ سنگی شد.
15. «رساله دربارۀ خانقاه و مقبرۀ صدرالدین ابراهیم بن سعدالدین حموئی جوینی». خانقاه مذكور در نزدیكی تهران است. متن این رساله را احمد گلچین معانی تصحیح كرده، و در مجلۀ دانشكدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد (س 7، شم‍ 1) به چاپ رسانده است.
16. تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید، در 3 جلد كه در تهران (1308 تا 1311 ق) به چاپ سنگی رسیده است. این كتاب در سالهای اخیر تجدید چاپ شده است.
17. سرگذشت خر. این كتاب رمان مانند، ترجمۀ یك اثر فرانسوی است با تبدیل اسامی فرانسوی به ایرانی و افزودن اشاره‌های تلخ انتقادی از اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران. احتمالاً اعتمادالسلطنه آن را در انتقاد از سیاستهای امین‌السلطان ترجمه و عرضه كرده است. از این رو، ناصرالدین شاه در ابتدا حكم به توقیف آن داد. از این كتاب با نامهای الحمار یحمل اسفاراً و منطق الحمار و منطق الوحش نیز یاد شده است. این كتاب در تهران (1306 ق) بدون قید نام نویسنده چاپ سنگی شده است (مینوی، 636-640).
18. «رساله در شجرۀ اتراك»، كه در آن نویسنده محض تملق، نسبت شاهان قاجار را به اشكانیان رساند، اما مقبول طبع ناصرالدین شاه واقع نشد. این رساله در مجموعۀ كتابهای محسن فروغی شناسایی شده است (افشار، «نكته‌ای ... »، 190).
19. كتابچۀ انحصار توتون و تنباكو. این رساله را در 1303 ق و ضمن حوادث مربوط به جریان تنباكو نگاشته است.
20. جغرافی طالقان. این كتاب را اعتمادالسلطنه شخصاً در 1301 ق گردآوری و تدوین كرده، و اطلاعات مربوط به جغرافیای قدیم و جدید طالقان را همراه با احوال دانشمندان آنجا بر آن افزوده است (نك‍ : مقدمۀ جغرافی ... ). این رساله هنگام سفر نویسنده، همراه شاه، به آن نواحی تألیف شده است و نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ ملی است (منزوی، 6 / 3955). این رساله به ضمیمۀ كتاب فشندك در 1341 ش به چاپ رسیده است.
21. «قلعۀ نور»، متن تصحیح شدۀ آن همراه با حواشی و تعلیقات در 1335 ش در مجلۀ یغما (س 9، شم‍ 3) چاپ شده است.
22. سرگذشت مترس هورتستت انگلیسی، كه آن را از تركی به فارسی ترجمه، و در 1304 ق چاپ كرده است. این كتاب با عنوان سرگذشت خانم انگلیسی در بلوای هند نیز در 1318 ق در بمبئی به چاپ رسیده است.
23. سیاحت‌نامۀ كاپیتان آتراس به قطب شمال، ترجمه‌ای از اثر ژول ورن كه در 1311 ق به چاپ رسیده، و در 1321 ق به كوشش احمد مستوفی تجدید طبع شده است.
24. طبیب اجباری، ترجمه‌ای از اثر مولیر كه نخستین بار در 1322 ق در تهران چاپ شد.
25. عروس اجباری، ترجمه‌ای از اثر مولیر كه در 1328 ق در تهران به چاپ رسید.
26. كاداستره، ممیزی املاك و اراضی و شمار نفوس كه آن را از فرانسه ترجمه كرده، و در 1307 ق به چاپ رسانده است.
27. گرامر، چاپ تهران (1293 ق).
28. كشف المطالب، به ضمیمۀ قرآن در 1353 ق چاپ شده است.
29. فلاحت و باغبانی، در تهران (1328 ق) چاپ شده است.
30. نفع اللسان (لغت فارسی و فرانسه)، در سالهای 1294 و 1299 ق به چاپ رسیده است.
31. وقایع عظیمه، از بدو خلقت تا زمان ختمی مرتبت (برای همۀ این آثار، نك‍ : مشار، مؤلفین، 2 / 597- 599).
32. تاریخ فرانسه، در تهران (1312 ق) به چاپ سنگی رسیده است.
33. آئینۀ سكندری، در شرح حال الكساندر سوم امپراتور روسیه و پدران وی. نسخه‌ای از آن كه در 1313 ق به دست محمد بن محمدقلی قزوینی كتابت شده، در آستان قدس رضوی موجود است (نك‍ : آستان ... ، 3 / 2).
34. تاریخ انكشاف ینگی دنیا، در تهران (1288 ق) چاپ شده است.
35. رذائل مردم انگلیس. این كتاب از متن انگلیسی ترجمه شده است.
36. تاریخ بابل و نینوا، در بمبئی (1311 ق) چاپ گردیده است.
37. تاریخ هرودت.
38. حدیقۀ فصاحت، منتخب سفرنامۀ اروپای ناصرالدین شاه و تاریخ ساسانیان و سرگذشت یك خانم انگلیسی. این كتاب در كلكته (1905 و 1908 م) به چاپ رسیده است.
39. راه نجات، در تهران چاپ سنگی شده است.
40. سرگذشت مادموازل مونت پانسیو، جلد اول این ترجمه در 1312 ق در تهران به چاپ رسید.
افزون بر آثار مفصل یاد شده، چندین روزنامه و نشریه زیر نظر اعتمادالسلطنه منتشر می‌شده است. از جمله باید از روزنامه‌های اطلاع و ایران نام برد كه وی شخصاً مدیریت آنها را برعهده داشت. او در 1288 ق كه شاه ادارۀ روزنامه‌ها را از اعتضادالسلطنه بازپس گرفت، مسئوولیت این مهم را عهده‌دار شد و در همین سال 3 روزنامۀ دیگر،یعنی دولتی، ملتی و علمی را تعطیل، و به جای آنها روزنامۀ ایران را (هفته‌ای 3 بار) منتشر كرد (صدر هاشمی، 1 / 194، 305). از روزنامه‌های دیگر كه وی منتشر كرده، از مریخ در سالهای 1296-1297 ق، و شرف در سالهای 1300- 1309 ق می‌توان نام برد (استوری، 2 / 697).

مآخذ

آدمیت، فریدون، اندیشۀ ترقی و حكومت قانون، عصر سپهسالار، تهران، 1351 ش؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1355 ش؛ آستان قدس، فهرست؛ استوری، چارلز، ادبیات فارسی، تحریر روسی برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تهران، 1362 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، جغرافی طالقان، تهران، 1301 ق؛ همو، روزنامۀ خاطرات، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ افشار، ایرج، «اجمالی در احوال مؤلف»، روزنامۀ خاطرات (نك‍ : هم‍ ، اعتمادالسلطنه)؛ همو، «نكته‌ای در باب اعتمادالسلطنه»، راهنمای كتاب، تهران، 1347 ش، س 11؛ امین‌الدوله، علی، خاطرات سیاسی، به كوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1341 ش؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمۀ احمد پژوه، تهران، 1338 ش؛ خان ملك ساسانی، احمد، سیاستگران دورۀ قاجار، تهران، 1338 ش؛ شرف، تهران، 1301 ق، شم‍ 81؛ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ صفایی، ابراهیم، اسناد سیاسی، تهران، 1352 ش؛ ظل‌السلطان، مسعود میرزا، تاریخ مسعودی، تهران، 1363 ش؛ قزوینی، محمد، «وفیات معاصرین»، یادگار، تهران، آبان 1327، س 5، شم‍ 3؛ همو، یادداشتها، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ كتیرایی، محمود، تعلیقات بر خلسۀ اعتمادالسلطنه، تهران، 1348 ش؛ كسروی، احمد، كاروند، به كوشش یحیى ذكاء، تهران، 1356 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست كتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ همو، مؤلفین كتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ مشیری، محمد، مقدمه بر صدر التواریخ اعتمادالسلطنه، تهران، 1357 ش؛ ملك، خطی؛ منزوی، خطی؛ مینوی، مجتبى، «سرگذشت خر»، راهنمای كتاب، تهران، 1354 ش، س 18، شم‍ 7- 9؛ ناظم‌الاسلام كرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به كوشش علی‌اكبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357 ش؛ نوایی، عبدالحسین، پیش گفتار مرآت البلدان اعتمادالسلطنه، تهران، 1367 ش؛ وحید، تهران، 1353 ش، س 14، شم‍ 201؛ هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به كوشش محمدعلی صوتی، تهران، 1363 ش.

سیدعلی آل‌داود