اصفهان، قالی

اصفهان، قالی \qālī-ye esfahān\، یکی از گونه‌های مهم قالی ایرانی. 
سابقۀ شناخته‌شدۀ قالیهای نفیس اصفهان به دورۀ شاه عباس اول صفوی (سل‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) می‌رسد (ژولـه، 184؛ فورمنتن، 21, 155). پس‌از انقراض صفویه، صنعت قالی‌بافی اصفهان رو به رکود رفت و در دورۀ قاجار (1210-1344 ق / 1795-1925 م)، دوباره پا گرفت و به حیات خود ادامه داد (ادواردز، 307؛ سامرز، 73؛ ژوله، 184-185). اکنون روشن شده است که قالیهای موسوم به لهستانی که دیر‌زمانی آنها را به بافندگان لهستانی نسبت می‌دادند، احتمالاً در اصفهان عهد صفوی بافته می‌شده است (دیماند، 298). 
امروزه بیشتر قالیهای اصفهان در شهرها و توابع آنها بافته می‌شوند و به نام محل بافتشان معروف‌اند (نک‍ : بنت، 65). دارهای قالی اصفهان عموماً عمودی و ثابت است. چله‌کشی آن به سبک فارسی است و پرداخت و شیرازه‌بافی آن به هنگام بافت فرش انجام می‌شود (ژوله، 185). در میان رنگهای به‌کاررفته در قالی اصفهان، بیشتر سرمه‌ای، عنابی، لاکی، کرم و همچنین فیروزه‌ای، سبز، مسی و خاکی به صورتهای گوناگون دیده می‌شود (نک‍ : همانجا؛ نیز نصیری، 140).

قالی اصفهان معمولاً دوپوده، و دارای گره نامتقارن (فارسی بافت) با تراکم بسیار است و ظریف بافته می‌شود. سه‌پوده‌بافی نیز در قالیهای عهد صفوی به چشم می‌خورد که شمار آنها اندک است. رج شمار آنها بیشتر بالای 40 (شمار گره در 5 / 6 سانتی‌متر) است و در مواردی، تا 90 رج تغییر می‌یابد (دانشگر، 62؛ ژوله، همانجا). تاروپود قالی اصفهان از پنبه و گاه از پشم است. پُرز کوتاه و تارهای (چله) ابریشمی از خصوصیات بارز قالی‌بافی معاصر اصفهان است (بنت، فورمنتن، همانجاها؛ نیـز نک‍ : ژوله، همانجا). قالیچه‌های تمام ابریشم نیز در اصفهان بافته می‌شود. ریشۀ این قالیچه‌ها غالباً بلند، و گاهی تا 15 سانتی‌متر است (سامرز، 74؛ نصیری، 141). 
قالیهای اصفهان طرحهایی متنوع و درهم و نقشهایی دقیق دارند. لچک ترنج، اسلیمی، درختی، شکارگاه، گل و بته جقّه، گلدان پرگل و طرح معروف شاه عباسی از جملۀ نقشهای رایج آن است (فورمنتن، بنت، همانجاها؛ آشنبرنر، II / 188؛ دانشگر، 61-62). قالی اصفهان بیشتر یک ذرع و نیم، دو زرع و حداکثر 6 و یا 9 مـ2 است (ژوله، همانجا). بافت قالی گِرد در اصفهان نیز همانند تبریز رایج است (نک‍ : نصیری، همانجا). از میان طراحان مشهور قالی اصفهان می‌توان بهادری، ارچنگ، رشتیان، شاکری، کرباسیون، شکرانی، بیات و دردشتی را نام برد. قالیهای بختیاری، جوشقان و نائین از دست‌بافتهای مشهور اصفهان به شمار می‌روند (ژوله، ادواردز، همانجاها). 
قالی ایلات بختیاری با نام بی‌بی‌باف، سامان و حوری در ابعاد مختلف تهیه می‌شود و رنگهای اصلی آن شامل طیفهایی وسیع از سفید و شیری، قرمز و قهوه‌ای، و سبز و زرد است (آشنبرنر، II / 82). تاروپود آن از جنس پنبۀ معمولی، دوپوده با گره ترکی و پرز پشمی است (نک‍ : فورمنتن، 139). قالیهای باغی با طرح گل و پیچک، خشتیِ تزیین‌شده با گل و نقشهای تکراری لوزی و ترنج از رایج‌ترین طرحهای قالی بختیاری است (نک‍ : ادواردز، 309؛ آشنبرنر، همانجا). 
قالی ناحیۀ جوشقان با پشم مرغوب، تاروپود پنبه‌ای و گره نامتقارن بافته می‌شود (نک‍ : ادواردز، 313؛ سامرز، 77). طرح آن عموماً هندسی، و مزین به دسته‌گل، بوته و درخت است. گل حنا، مینا خانی و بید مجنون در قالب نقش مکرر لوزی از معروف‌ترین نقشهای قالی جوشقان است (نک‍ : سامرز، همانجا؛ دانشگر، 182). در عهد صفوی نیز، قالی‌بافی در این ناحیه رواج داشته است. در طرح جوشقان، گاه لچک ترنج و نیز اشکال مختلف به‌صورت بن‌نگاره‌های ریز و در زمینۀ پراکنده نقش می‌بندد. رنگ غالب در این قالیها قرمز سیر است (همانجا). 
قالی نائین با تاروپود پنبه‌ای، پرز کوتاه و مزین به ابریشم بافته می‌شود (نک‍ : فورمنتن، 176) و شهرت آن بیشتر به رنگ و نقش آن است. لچک ترنج، بندی، بند اسلیم، افشان و شکارگاه از طرحهای معروف آن است. رنگرزی نخ قالی در شهر نائین و با استفاده از موادی گیاهی چون روناس، برگ مو، پوست گردو و جز اینها انجام می‌شود (دانشگر، 524). 

مآخذ

دانشگر، احمد، فرهنگ جامع فرش ایران، تهران، 1372 ش؛ ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، تهران، 1381 ش؛ نصیری، محمدجواد، سیری در هنر قالی‌بافی ایران، تهران، 1374 ش؛ نیز: 

Aschenbrenner, E., Oriental Rugs: Persian, Aberdeen, 1993; Bennett, I., Oriental Carpets and Rugs, London, 1972; Dimand, M. S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958; Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1975; Formenton, F., Oriental Rugs and Carpets, London, 1972; Sakhai, E., Persian Rugs and Carpets, London, 1988; Summers, J., Oriental Rugs, New York, 1994. 

هلنا شین‌دشتگل