اشرف اوغلو، مسجد

اشرف‌اوغلو، مسجد \masjed-e ašraf-oqlū\، بنایی از اواخر قرن 7 ق / 13 م واقع در بک‌شهر استان قونیۀ ترکیه. این بنا یکی از بهترین نمونه‌های مسجد با ستونهای چوبی در منطقۀ آناتولی است که در زمان سیف‌الدوله سلیمان بک (د 702 ق / 1303 م)، بنیان‌گذار دولت اشرف‌اوغوللری و معاصر با سلاجقۀ روم، در پایتخت وی ساخته شده است (اوزون‌چارشیلی، 59؛ گودوین، «ترکیه»، 239). این بنا دارای طرحی مستطیل‌شکل و بدون حیاط، طبق الگوی معماری دوران سلجوقیان است (نک‍ : پاپادوپولو، 276). 
ورودی بیرونی مسجد اشرف‌اوغلو با انقطاع بخشی از گوشه‌های شمالی و شرقی، در نمایی مورب واقع شده است و به درون یک دالان باز می‌شود. سردرِ این ورودی سنگی و دارای کتیبه‌ای به تاریخ 696 ق / 1297 م است. همچنین مناره‌ای در سمت راست، و حوضی در سمت چپ ورودی قرار دارد (همانجا؛ گودوین، همانجا). مدخلی ایوان‌مانند دالان را به صحن اصلی مسجد متصل می‌کند. طاق تیزه‌دار این مدخل با آجرهای لعاب‌دار و کاشیهای فیروزه‌ای و لاجوردی‌رنگ پوشیده شده، و دارای کتیبه‌ای به تاریخ 699 ق است (یتکین، 125؛ اصلان‌آپا، همانجا). 

سقف مسطح مسجد روی 48 ستون چوبی، با سرستونهای مقرنس‌کاری و نقاشی‌شده به ارتفاع 5 / 7 متر قرار دارد. این ستونها در 6 ردیف، 7 راهرو عمود بر محراب را به وجود آورده‌اند. راهرو مرکزی پهن‌تر و مرتفع‌تر است و قسمتی از سقف روباز آن را برای جلوگیری از بارندگی، با شیشه پوشانده‌اند. در زیر این قسمت، حوضی سنگی قرار دارد که در گذشته، به هنگام بارش آب‌انبار و نیز یخدان بوده است. تیر‌های چوبی سقف و فضای بین تیرها نیز مانند سرستونها بـا نقاشی تزیین شده‌اند (همو، 121-122؛ گودوین، «تاریخ ... »، 24 ؛ «دائرةالمعارف ... »، XI / 480).  

محراب این مسجد 5 / 6 متر ارتفاع، و طرحی مستطیل‌شکل دارد؛ 3 طرف آن دارای حاشیه‌ای از نقوش هندسی، و کتیبه‌هایی از آیات قرآنی به خط ثلث مشکی بر زمینۀ سفید، نیز با نقوش گیاهی فیروزه‌ای‌رنگ آراسته شده است. در طرفین فوقانی دو شمسه و در بالای شمسه‌ها کتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث مشکی بر زمینۀ سفید دیده می‌شود. در پایین مقرنسها نیز تا کف زمین، طرحهای شمسه و نیمه‌شمسۀ شعاع‌دار نقش شده است. بر فراز محوطۀ محراب، گنبدی قرار دارد که بیرون آن، مخروطی‌شکل، با نمایی از آجر و سنگ، و درون آن به‌صورت مدور و دارای کتیبه‌های کوفی مشتمل بر نامهای الله، محمد (ص) و خلفای آن حضرت است (یتکین، 126-127؛ اصلان‌آپا، 122-123؛ «دائرةالمعارف»، همانجا؛ نیز نک‍ : اونی، 38-39). 
در کنار محراب، منبری از چوب گردو با 13 پله، دارای تزیینات منبت‌کاری و گره‌چینی قرار دارد. بالای این منبر نیز نام خلفا و در پایین آن، عناوین و القاب پادشاهان سلجوقی به‌همراه نام سازنده، عیسى، به خط کوفی حکاکی شده است. همچنین یک سکوی بزرگ چوبی برای قرائت قرآن با شبکه‌های پرکار، دارای تاریخ 982 ق / 1574 م و نام سفارش‌دهنده، مصطفى بک (پسر یکی از وزرای عثمانی)، در میان شبستان مسجد دیده می‌شود («دائرةالمعارف»، همانجا؛ اصلان‌آپا، 123). 
تزیینات کاشی‌کاری گنبد محراب را می‌توان با تزیینات مدرسۀ کاراتای، نیز با تزیینات گنبد مدرسۀ اینچه‌مناره و آرامگاه صاحب‌آتا ــ که دارای ستونهای چوبی است ــ در قونیه 
 مقایسه کرد و آن را الگویی برای دوره‌های بعدی شمرد (یتکین، همانجا؛ اصلان‌آپا، 122-123). 
در شرق مسجد، بنایی قرار دارد که مدفن سلیمان بک، همسر و پسرش، اشرف است. سلیمان دستور ساخت آن را یک سال پیش‌از مرگ، در تاریخ 701 ق / 1302 م داده بود. پلان این بنا دارای 6 ضلع، بـا گنبدی مخروطی‌شکل است و درون آن همانند مسجد، با کاشی تزیین شده است. در کتیبه‌های این بنا، به‌همراه نام سیف‌الدین سلیمان بن اشرف، القاب «امیر کبیر» و «الامیر العادل» نیز به چشم می‌خورد (اوزون‌چارشیلی، 59؛ لین‌پول، 344؛ «دائرةالمعارف»، XI / 485؛ گودوین، همانجا). 

مآخذ

لین‌پول، استنلی و دیگران، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر، ترجمۀ صادق سجادی، تهران، 1370 ش؛ نیز: 

Aslanapa, O., Turkish Art and Architecture, London, 1971; Goodwin, G., A History of Ottoman Architecture, London, 1971; id, «Turkey», Architecture of the Islamic World, ed. G. Michell, London, 1978; Öney, G., Beylikler devri sanati XIV-XV yüzyιl (1300-1453), Ankara, 1989; Papadopoulo, A., L’Islam et l’art musulman, Paris, 1976; Türkiye diyanet vakfι İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1995; Uzunҫarşιlι, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1969; Yetkin, Ş., Anadolu’da Türk ҫini sanatιnιn gelişmesi, Istanbul, 1986. 

مریم همایونی افشار