اشتهارد

اِشْتِهارْد،  بخش و شهری از توابع شهرستان كرج واقع در استان تهران. نام اشتهارد در اغلب منابع به همین صورت آمده است؛ نـادر میرزا (ص 115) آن را اشتهـار آورده است (نیز نك‍ : ملامحمدی، 43-44، 46).

بخش اشتهارد

  این بخش از شمال به ساوجبلاغ، از جنوب به بخش زرند از توابع شهرستان ساوه، از خاور به شهریار و بخش مركزی كرج، و از باختر به بویین زهرا محدود می‌شود ( فرهنگ آبادیها، 1367 ش، شصت و دو؛ سازمان تقسیمات ... ، 16).
كوه حلقه در شمال شرقی با معادن نمك و گچ، و كوههای جارو و قراگونی در جنوب اشتهارد از ارتفاعات مهم این ناحیه به شمار می‌روند (جغرافیا ... ، 1 / 508؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 22). رودخانۀ شور (ابهررود) كه در شمال اشتهارد از غرب به شرق جریان دارد، تنها رودخانۀ این ناحیه است. این رودخانه از كوههای جنوب غربی آوج سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب كردن دشتهای ابهر، قزوین، شمال بخش اشتهارد و جنوب ساوجبلاغ به رودخانۀ كرج می‌پیوندد. درخت گز، سیب، انجیر و رستنیهایی چون خاكشیر و زیرۀ كوهی پوشش گیاهی آنجا را تشكیل می‌دهند. در این بخش جانورانی وحشی مانند گرگ، روباه، شغال و خرگوش یافت می‌شود (همان، 22-23). آب و هوای این ناحیه نیمه خشك است و تابستانهای گرم و خشك، و زمستانهای نسبتاً سرد دارد ( آمارنامه ... ، 2).
بخش اشتهارد كه 808 كمـ2 وسعت دارد، شامل یك دهستان به نام پلنگ‌آباد با 51 آبادیِ دارای سكنه است ( سازمان تقسیمات، همانجا؛ سرشماری، 1375 ش،پانزده، سی‌ونه). براساس سرشماری 1375 ش جمعیت این بخش 930‘15 نفر است كه 646‘5 نفر آن در مناطق روستایی زندگی می‌كنند (همانجا). مردم اشتهارد مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و به زبان فارسی با گویش محلی و نیز تركی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1  /13).
مردم اشتهارد غالباً به كشاورزی و دامپروری می‌پردازند. كشت این منطقه بیشتر به روش آبی است كه از قنات و چاههای عمیق تأمین می‌شود. غلات، پنبه، چغندر قند، حبوبات، سیب‌زمینی و علوفۀ دامی از محصولات كشاورزی آنجاست. پرورش گوسفند به روش سنتی مهم‌ترین فعالیت دامی در این بخش است. در سال 1358 ش، 754‘19رأس گوسفند و بز و 279 رأس گاو و گوساله در آنجا نگهداری می‌شد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، نیز جغرافیا، همانجاها؛ فرهنگ اقتصادی ... ، «5 / 29»). چراگاههای قیرخ بلاغ (چهل چشمه) و قزل قویی (چاه طلایی) از محلهای دامپروری این ناحیه است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 22).
آثار تاریخی این ناحیه كه در سده‌های 7 و 8 ق بنا شده‌اند، اینهاست: بقعۀ شاهزاده سلیمان و امام‌زادۀ پلنگ‌آباد. بقعۀ آجری شاهزاده سلیمان در 6 كیلومتری شرق اشتهارد و در كنار جادۀ اشتهارد به كرج، در مزرعۀ كوشك‌آباد واقع است. امام‌زادۀ پلنگ‌آباد نیز در قریه‌ای به همین نام قرار گرفته است (ملامحمدی، 40-41؛ ورجاوند، 83). پل آصف‌الدوله كه در دورۀ ناصرالدین شاه و در مسیر جادۀ كرج ـ اشتهارد روی رودخانۀ شور بنا شده، از دیگر آثار تاریخی این ناحیه است (كیانی، 170؛ ورجاوند، 82-83).

شهر اشتهارد

این شهر مركز بخش اشتهارد است و در 63 كیلومتری جنوب غربی كرج و در مسیر كرج به بویین زهرا قرار دارد. شهر اشتهارد در °50 و ´22 طول و °35 و ´43 عرض جغرافیایی، در ارتفاع 160‘1 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 60). آب و هوای این شهر نیمه خشك، و بیشترین دمای آن در تابستان °36 بالای صفر و در زمستان °8 زیر صفر است. بارش سالانۀ آن 195 میلی‌متر است ( آمارنامه، 2؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 23).
از پیشینۀ تاریخی اشتهارد آگاهی اندكی در دست است؛ در دورۀ صفویه از توابع قم بوده (مفتون، 1 / 196) كه در شرق جادۀ سلطانیه به خراسان قرار داشته است (حامی، 1463). اشتهارد در دورۀ قاجاریه با حدود هزار خانوار جمعیت به‌عنوان یكی از قصبات خوش آب‌وهوای نزدیك قزوین شهرت داشت (اعتضادالسلطنه، 98؛ شیروانی، 78؛ معصوم علیشاه، 3 / 271) و در دورۀ عباس میرزا به اللهیارخان سبزواری واگذار شد (اعتضادالسلطنه، همانجا).
مطابق آخرین سرشماری، جمعیت شهر اشتهارد 284‘10 نفر، شامل 269‘5 مرد و 015‘5 زن است كه 434‘2 خانوار را تشكیل می‌دهند و 68 / 87٪ آنان 10 تا 64 ساله‌اند (سرشماری، 1375 ش، چهل و یك). از 029‘2 خانه در این شهر، 96 / 68٪ ملكی، و مابقی استیجاری و سازمانی است. 46 / 99٪ خانه‌ها دارای برق هستند و 66  /99٪ آب لوله‌كشی دارند؛ نیز 76/  33٪ خانه‌ها تلفن دارند و 21 /89٪ از گاز لوله‌كشی استفاده می‌كنند (همانجا). فعالیت عمدۀ مردم اشتهارد به ترتیب در بخش صنعت 3 / 25٪، در دامپروری 6  14٪ و در ساختمان 8 / 8٪ است (سرشماری، 1365 ش، 18). این شهر دارای كارخانۀ پنبه پاك‌كنی است. صنایع دستی مانند كرباس بافی و تهیۀ پارچه‌های نخی نیز در آنجا معمول بوده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1 / 14).

آثار تاریخی

امام‌زاده ام صغرى و ام كبرى كه در مركز شهر و در محلۀ صیادیه واقع شده، تنها اثر تاریخی شهر اشتهارد است (ملامحمدی، 40). این اثر در دورۀ صفویه بنا شده، و دارای گنبدی بلند است كه بلندترین بنای شهر به شمار می‌رود (كیانی، 77؛ مشكوتی، 271، 361؛ ورجاوند، 95، 98). همچنین حسینیه‌ای متعلق به عصر صفویه در این شهر وجود دارد (كیانی، 139).

مشاهیر

میرزا صادق اشتهاردی، مؤسس مدرسه و مسجد صادقیۀ تبریز (نخجوانی، 529)، از رجال معروف و رئیس مالیۀ دورۀ شاه عباس دوم (مشكور، 221-222) از مشاهیر بزرگ اشتهارد بوده است (مفتون، 1 / 196-197)؛ نیز از عبدالرسول قزوینی اشتهاردی، معروف به نازش علی (د 1230 ق)، ملا ابوالحسن بن ابی طالب اشتهاردی كه از علما و مدرسان حوزۀ علمیۀ كربلا بود، ملامحمدحسن فرزند ملامحمدحسین، معروف به آخوند بزرگ، ملامحمدمهدی امینی (د 1342 ق)، ملاعلی احمدشاه بختی (د 1344 ق) و خلیل قزوینی اشتهاردی صاحب كتاب زبدة العقائد الخلیلیه (آقابزرگ، 12 / 30؛ معصوم علیشاه، 3  /271؛ ملامحمدی، 71، 78-82، 88) می‌توان یاد كرد.

مآخذ

  آقابزرگ، الذریعة؛ آمارنامۀ استان تهران (1370 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان تهران، تهران، 1373 ش؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اكسیر التواریخ، به كوشش جمشید كیان‌فر، تهران، 1370 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1370 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، تهران، 1343 ش، ج 2؛ سازمان تقسیمات كشوری جمهوری اسلامی ایران، 1376 ش، وزارت كشور؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان كرج، تهران، 1368 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، نتایج تفصیلی، استان تهران، تهران، 1376 ش؛ شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحة، تهران، 1315 ق؛ فرهنگ آبادیهای كشور (1365 ش)، شهرستان كرج، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان تهران، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان تهران، جهادسازندگی، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش، ج 37؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مركزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ كیانی، محمدیوسف و دیگران، معماری ایران، تهران، 1368 ش؛ مشكوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مشكور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، 1352 ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، تجربة الاحرار و تسلیة الابرار، به كوشش حسن قاضی طباطبایی، تبریز، 1349 ش؛ معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به كوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1318 ش؛ ملامحمدی، محمد، پیرامون امام‌زادگان بخش اشتهارد، تهران، 1351 ش؛ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به كوشش محمد مشیری، تهران، 1360 ش؛ نخجوانی، حسین، مواد التواریخ، تهران، 1343 ش؛ ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، 1349 ش.                                                                 جعفر اسحاقی تیموری