مطالعات و پژوهشهای سیاسی، مؤسسه

مطالعات و پژوهشهای سیاسی، مؤسسه \ moºassese-ye motāleºāt va pažūhešhā-ye siyāsī \ ، مؤسسه‌ای مطالعاتی و پژوهشی در حوزۀ تاریخ معاصر ایران، واقع در محلۀ محمودیه، خیابان ولیعصر، شم‍ 828‘2، منطقۀ 1 شهرداری تهران. 
مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی در 1367 ش و در آستانۀ دهمین سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با هدف جلوگیری از فراموشی یا تحریف تاریخ معاصر کشور، توسط جمعی از علاقه‌مندان این حوزه تأسیس شد. بانیان این مؤسسه تدوین و انتشار کتابهای پرفروشی چون کودتای نوژه و خاطرات محمد محمدی ری‌شهری را در کارنامۀ خود داشتند. 
در ابتدای فعالیتهای این مؤسسه و به منظور انتشار کتبی در زمینۀ تاریخ معاصر ایران و مبتنی بر اسناد و مدارک موجود، اساسنامه‌ای تنظیم شد و پس از آن، مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی به ثبت رسید. در اساسنامۀ این مؤسسه، تحقیق و تألیف در حوزۀ تاریخ سیاسی در دورۀ معاصر ایران، بر پایۀ اسناد و مدارک موجود در نهاد ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی، وزارت امور خارجه، وزارت اطلاعات و مراکز دیگری که در آنها اسنادی از دورۀ پهلوی نگهداری می‌شد، در دستور کار قرار گرفت. 
انتشار کتاب خاطرات ارتشبد حسین فردوست، از نخستین فعالیتهای پژوهشی این مؤسسه بود؛ عبدالله شهبازی پس از در اختیار گرفتن فیلمهای مصاحبۀ فردوست، آنها را مکتوب، و سپس ویرایش کرد. این کتاب به صورت مجموعه‌ای دوجلدی و با همکاری چاپخانۀ روزنامۀ اطلاعات، در اسفند 1369 انتشار یافت. صفهای طولانی‌ای که از سوی علاقه‌مندان خرید این کتاب در مقابل ساختمان روزنامۀ اطلاعات تشکیل می‌شد، در تاریخ نشر ایران کم‌نظیر بود. این کتاب تا سال 1390 ش به چاپ سی‌ام رسید. 
مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی در ادامۀ فعالیتهای خود و برای انتشار کتابهای مشابه، نیازمند همکاری جمعی از پژوهشگران علاقه‌مند به کاوش در انبوه اسناد بایگانی‌شده در مراکز مذکور بود. جست‌وجوی موضوعی از میان میلیونها سند و ترغیب این مراکز به همکاری نیز فرایندی طولانی و گسترده بود که پژوهشگران این مؤسسه از ابتدای فعالیتهای آن تاکنون توجه خاصی به آن مبذول داشته‌اند. 
بالغ بر 60٪ مطالب آثار انتشاریافته توسط مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی، حاوی اسناد بر جا مانده از سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک)، وزارت دربار، وزارت امور خارجه و سفارت ایالات متحدۀ آمریکا در تهران است. اسنادی که در این آثار براساس موضوع مرتب شده‌اند، مورد توجه پژوهشگران، مؤلفان و تاریخ‌نگاران قرار گرفته است. تاکنون (1390 ش) در حدود 80 عنوان کتاب از سوی این مؤسسه منتشر 
شده است. 
مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی دارای هیئت امنایی متشکل از شماری از پژوهشگران تاریخ معاصر و افراد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی است. این هیئت وظیفۀ تعیین چارچوب کلی فعالیتهای مؤسسه، نظارت بر عملکرد آن، و تعیین رئیس مؤسسه را که بالاترین مقام اجرایی آن است، برعهده دارد. رئیس مؤسسه به کنترل امور اداری و نظارت بر عملکرد مؤسسه و تصویب تصمیمات معاونت پژوهشی و شورای مشاوران می‌پردازد. شورای بررسی نیز که مرکب از حدود 8 تن محقق و مسئول ثابت این شورا ست، اولویتهای کاری، اهداف سالیانه و سرانجام، مشخص نمودن حوزه‌های تحقیقی و انتشار کتابهایی در این زمینه‌ها را به تصویب می‌رساند. 
معاونت پژوهشی مؤسسه، پژوهشگرانی را جهت تهیه و جمع‌آوری اسناد مربوط به موضوعات تعیین‌شده توسط شورا، به همکاری فرا می‌خواند. 
انتشار فصلنامه‌ای با عنوان فصلنامۀ مطالعات تاریخی مشتمل بر مجموعه مقالاتی در زمینۀ تاریخ معاصر ایران، از دیگر فعالیتهای معاونت پژوهشی است. همچنین انتشار یک نشریۀ الکترونیک موسوم به دوران که دربرگیرندۀ مجموعه‌ای از مقالات عمومی‌تر است، و به صورت ماهنامه در اختیار طیف گسترده‌ای از مخاطبان قرار می‌گیرد، از دیگر فعالیتهای مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی است. 
از جملۀ پروژه‌های حائز اهمیت و در دست کار این مؤسسه، تدوین کتابی با عنوان روزشمار تاریخ معاصر ایران است. نخستین جلد این کتاب حاوی اسناد و مدارک سیاسی به‌دست آمده از 1299 ش است. بر اساس برنامه‌ریزیهای صورت گرفته در این مؤسسه، اسناد مربوط به هر سال در مجلدات جداگانه‌ای به چاپ می‌رسد و آخرین جلد آن اسناد سال 1357 ش خواهد بود. شایان ذکر است که به‌سبب اهمیت تاریخیِ برخی وقایع سیاسی همچون کودتای 28 مرداد 1332 شمار مجلدات این اثر بیش از 100 جلد تخمین زده شده است. این اثر که تاکنون 4 جلد از آن به چاپ رسیده است، کتابی مرجع است که مورد استفادۀ مورخان و پژوهشگران تاریخ معاصر کشور قرار خواهد گرفت. 
پایگاه اصلی، پایگاه ویژۀ جوانان، پایگاه انقلاب دوم (اشغال سفارت آمریکا)، پایگاه استعمار انگلیس و سرانجام پایگاه مسائل اسرائیل، 5 پایگاه اطلاع‌رسانی این مؤسسه‌اند. در این پایگاهها مقالاتی به زبان فارسی، اسنادی به زبانهای فارسی و انگلیسی و همچنین عکسهایی برای استفادۀ علاقه‌مندان قرار داده شده است. 
کتاب زرسالاران یهودی و پارسی، استعمار بریتانیا و ایران تألیف عبدالله شهبازی که در 1385 ش به‌عنوان کتاب سال شناخته شد؛ نیز کتاب سازمان مجاهدین خلق ـ پیدایی تا فرجام (1384-1344) به‌کوشش جمعی از پژوهشگران این مؤسسه را که در 1387 ش به همراه کتاب اسناد لانۀ جاسوسی آمریکا به عنوان کتاب سال برگزیدۀ نخستین جایزۀ جشنوارۀ جلال آل‌احمد انتخاب شدند، می‌توان از جملۀ آثار برجستۀ این مؤسسه به شمار آورد. پایگاه اینترنتی مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی نیز در 1387 ش، در دومین جشنوارۀ رسانه‌های دیجیتال کشور به‌عنوان دومین پایگاه فرهنگی شناخته شد. 
برگزاری سمینارها، همایشها و میزگردهایی در دانشگاهها و دیگر مجامع فرهنگی، و همکاری با سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران از سایر فعالیتهای فرهنگی این مؤسسه است. کتابخانۀ تخصصی مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی که تنها در اختیار پژوهشگران این مؤسسه قرار می‌گیرد، بیش از 140 هزار عنوان کتاب و 2 میلیون سند کپی‌شدۀ منحصر به فرد در قالب لوحهای فشرده را در خود جای‌داده است. این کتابها با موضوع احزاب و جریانات تاریخ معاصر طبقه‌بندی شده‌اند. این مؤسسه یکی از جامع‌ترین مراکز بایگانی اسناد مربوط به تاریخ معاصر در کشور محسوب می‌شود. 
افزون بر این، مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی 12 مؤسسۀ تاریخی و سندی با عنوان «مجموعۀ مهتاب» را گردهم آورده است تا به انتقال تجربیات و تبادل نظر در زمینۀ مشکلات و مسائل اسنادی و تاریخ‌پژوهی خود بپردازند. این مؤسسات دوازده‌گانه عبارت‌اند از: مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی؛ مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه؛ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛ بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی؛ دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران؛ بنیاد تاریخ‌پژوهی ایران معاصر؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی؛ سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران؛ مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام؛ و موزۀ عبرت. 
مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی در ابتدای تأسیس (1367 ش) در محدودۀ میدان ولیعصر در آپارتمانی اجاره‌ای مستقر بود؛ اما اندکی بعد (در همان سال) با گسترش فعالیتهای آن و ضرورت راه‌اندازی یک کتابخانه و آرشیو تخصصی، به محل کنونی منتقل شد. 
این مکان ساختمانی مسکونی است که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی متعلق به فردی به نام حبیب‌الله کهینم بوده است. در 1357 ش صاحب ملک از کشور خارج شد و این ساختمان در تملک بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ستاد اجرایی فرمان امام (ره) قرار گرفت؛ پس از آن، مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی آن را خریداری کرد. ساختمانی متوازی‌الاضلاع و یک‌طبقه در وسط زمینی به مساحت تقریبی 000‘ 3 مـ2 که به سبک مدرن و مرسوم در اواخر دورۀ پهلوی دوم ساخته شده است، عرصه و اعیانی این ملک را تشکیل می‌دهد و مؤسسه هیچ‌گونه تغییری در نقشۀ آن اعمال نکرده است. 

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ خزایی، احمد (حجت‌الاسلام، رئیس مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی)، مصاحبه با مؤلف؛ نادری، محمود (محقق و از بنیان‌گذاران مؤسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی)، مصاحبه با مؤلف. 

علی‌محمد مرادیان منفرد