زعفرانیه، رصدخانه آموزشی

زعفرانیه، رصدخانۀ آموزشی \ rasad-xāne-ye āmūzešī-ye zaʾfe(a)rāniy(yy)e\ ، مرکزی جهت آموزش ستاره‌شناسی آماتوری و رصد کهکشان، واقع در محلۀ زعفرانیه، بوستان زعفرانیه، منطقۀ 1 شهرداری تهران. 
رصدخانۀ آموزشی زعفرانیه، نخستین مرکز آموزش آماتوری ستاره‌شناسی در ایران پس از پیروزی انقلاب 1357 ش است که به همت احمد دالکی و همکاری مسئولان وقت در 1368 ش تأسیس شد. این رصدخانه که زیر نظر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اداره می‌شود، با هدف توسعۀ دانش ستاره‌شناسی برای گروه سنی کودک و نوجوان راه‌اندازی شده است. اندیشۀ ایجاد مراکزی برای آشنایی نوجوانان با علوم پایه را نخستین بار رضا روحانی، یکی از مدیران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، در 1367 ش مطرح کرد. رصدخانۀ زعفرانیه، یکی از این مراکز به شمار می‌آید. 
این رصدخانه در نخستین سالهای فعالیت خود تنها به برگزاری برنامه‌های نمایش اسلایدهای نجومی و رصد عمومی آسمان برای علاقه‌مندان می‌پرداخت؛ اما با استقبال عمومی مردم به‌ویژه کودکان و نوجوانان، کلاسهای آموزشی نیز گشایش یافت. 
مدرسان رصدخانۀ زعفرانیه در نخستین سالهای تأسیس آن، همگی از افراد شناخته‌شده در دانش ستاره‌شناسی بودند. ازجملۀ نخستین مدرسان این رصدخانه می‌توان به علی‌رضا موحدنژاد (مدیر وقت مرکز تقویم دانشگاه تهران)، منصور ملک‌عباسی (مدیر وقت گروه تدوین کتابهای جغرافیایی آموزش و پرورش)، توفیق حیدرزاده (سردبیر پیشین مجلۀ نجوم و مدرس تاریخ نجوم اسلامی در آمریکا)، حمیدرضا گیاهی و حسین رضایی اشاره کرد. 
این رصدخانه با برگزاری 8 دوره آموزشهای تئوری و عملی ــ که هر دوره 10 هفته به طول می‌انجامد ــ به آموزش نوجوانان علاقه‌مند به ستاره‌شناسی می‌پردازد. این دوره‌ها در رصدخانۀ زعفرانیه تنها برای گروه سنی 7 تا 17 سال، و در دو سطح مقدماتی و پیشرفته برگزار می‌شود. 
دورۀ مقدماتی که شامل 4 درس پایه‌ای نجوم، منظومۀ شمسی، صورتهای فلکی، گروه آسمان و اخترفیزیک است، تنها در تابستان هر سال ارائه می‌گردد. 
دوره‌های پیشرفته شامل مباحثی همچون محاسبات نجومی، عکاسی از آسمان، ماه‌شناسی، ساعت آفتابی، رصد سیاره‌ها، پروژه‌های نجومی و دیگر مباحث مربوط به این رشته است. 
علاقه‌مندان پس از پایان هر دورۀ آموزشی به تفکیک سنی و جنسی جهت رصدهای شبانه به اردوهای خارج از شهر برده می‌شوند. مناطق کویری که آسمانی تاریک و صاف و در نتیجه پرستاره و مناسب برای رصدهای شبانه دارند، بهترین مناطق جهت رصد آسمان به شمار می‌آیند. قصر بهرام یا پارک ملی کویر، واقع در جنوب ورامین، قلعۀ مرنجاب واقع در کویر کاشان، منطقۀ نیاسر واقع در کاشان، و سرانجام، روستای کهک واقع در اطراف قم اماکنی هستند که شرکت‌کنندگان در دوره‌های آموزشی رصدخانۀ زعفرانیه در قالب اردوهای مختلف به آنجا اعزام می‌شوند. 
مشاورۀ علمی به مراکز آموزشی و علاقه‌مندان، و همکاری با صدا و سیما و جراید از دیگر فعالیتهای رصدخانۀ آموزشی زعفرانیه است. همکاری با مراکز دیگر در جهت راه‌اندازی دوره‌های آموزشی، ادامۀ مشاوره‌های علمی به شهروندان و همچنین دانش‌آموزان و دانشجویان رشتۀ معماری و علاقه‌مند به فراگیری دانش ساخت رصدخانه و یا دانشجویان رشته‌های فیزیک و ریاضی، و همکاری در انتشار کتابها و نرم‌افزارها و لوحهای فشردۀ نجومی با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ازجملۀ خدمات این رصدخانه است. افزون‌براین، رصدخانۀ زعفرانیه با هدف اطلاع‌رسانی به علاقه‌مندان و توسعۀ علوم نجومی و فضایی به مناسبتهای گوناگون نجومی، اقدام به برگزاری مراسم و نشستهای علمی به صورت رایگان می‌کند، که ازجملۀ این مناسبتها می‌توان به مراسم ویژۀ رصد خورشیدگرفتگی، گذر عطارد، مقابلۀ مریخ و روز نجوم اشاره کرد. 
رصدخانۀ زعفرانیه با مؤسسات مشابه خود در اروپا و آمریکا به همکاری و تبادل اطلاعات می‌پردازد؛ برای نمونه، این مرکز از 1387 ش، در اندازه‌گیری شعاع کرۀ زمین ــ که تنها در روز اول فروردین هر سال قابل اندازه‌گیری است ــ با مؤسسه‌ای نجومی در فرانسه همکاری می‌کند. همچنین رصدخانۀ زعفرانیه در برنامۀ کشف سیارات فراخورشیدی توسط دانش‌آموزان که پایگاه آن در آمریکا قرار دارد، شرکت جسته است. 
رصدخانۀ زعفرانیه با وجود امکانات محدود و گنبد و تلسکوپهای نه‌چندان جدید، در مجامع داخلی و خارجی از شهرتی مناسب برخوردار شده است. کلیۀ دستاوردهای رصدخانۀ زعفرانیه در تارنمای این مرکز قرار می‌گیرد. 

مآخذ

نوروزی، محمدرضا (سرپرست پیشین، مشاور و مدرس رصدخانۀ آموزشی زعفرانیه)، مصاحبه با مؤلف؛ یزدانی، فریبا (سرپرست رصدخانۀ زعفرانیه)، مصاحبه با مؤلف؛ نیز: 

www.nojoum.com.
علی‌محمد مرادیان منفرد