دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت، باغ ـ موزه

دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقـاومت، بـاغ ـ موزه \ bāq-mūze-ye defaʾ-e moqaddas va tarvīj-e farhang-e moqāvemat\ ، باغ ـ موزه‌ای واقع در اراضی عباس‌آباد، جنب ایستگاه مترو شهید حقانی، واقع در محدودۀ منطقۀ 3 شهرداری تهران. 
در 1384 ش، شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی به نمایندگی از شهرداری تهران، اقدام به برگزاری مسابقۀ طراحی معماری در راستای طراحی بنای یادبود و پروژۀ عظیم باغ ـ موزۀ دفاع مقدس کرد. مهندس ژیلا نوروزی، دانش‌آموختۀ رشتۀ معماری دانشگاه تهران برندۀ این مسابقه، و طراح باغ ـ موزه شد. عملیات عمرانی ساخت این باغ ـ موزه در سال 1385 ش، توسط شهرداری تهران آغاز شد. 
باغ ـ موزۀ دفاع مقدس در زمینی به وسعت 20 هکتار که 000‘50 مـ2 آن فضای ساختمانی است، در بخشی از اراضی عباس‌آباد واقع شده، و از شمال به ایستگاه مترو شهید حقانی، از جنوب به ایستگاه مترو شهید همت، و از غرب به بلوار طالقانی و محور حقانی دستـرسی دارد. این بـاغ ـ موزه بـا همکاری بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، ستاد کل نیروهای مسلح و بنیاد شهید و امور ایثارگران تجهیز شده است. فاز اول این پروژه که شامل باغ‌راهی از بزرگراه شهید همت تا بزرگراه شهید حقانی، سالنهای آمفی‌تئاتر چندمنظوره و پردۀ نمایش آبی است، در سوم خرداد ماه 1389، و فاز دوم نیز که بخش مهم موزۀ دفاع مقدس در آن قرار دارد، در 4 مهر 1391 گشایش یافت. 
مدیـریت ایـن بـاغ ـ مـوزه بـرعهدۀ حـوزۀ فرهنگی شهرداری تهران است و بنیاد شهید وظیفۀ تکمیل محتوایی موزه را برعهده دارد. تجهیزات به نمایش درآمده در این باغ ـ موزه ازجمله هواپیماهای شکاری، هواپیماهای سبک و فوق سبک و همچنین انواع موشکهای به کار گرفته‌شده در جنگْ واقعی‌اند. در کنار اینها، شماری از تجهیزات به غنیمت گرفته‌شده از عراق نیز به نمایش درآمده‌اند. 
بـاغ ـ مـوزۀ دفـاع مقدس شامل 3 بخش عمدۀ باغ‌ ـ دره، بخش میانی و بخش ساختمانی است. باغ‌ ـ دره در میان دو بزرگراه شهید همت و شهید حقانی قرار گرفته، و در آن عناصری از دوران دفاع مقدس نصب شده است. بخش میانی باغ ـ موزه شامل سالن روباز برای اجرای برنامه و محل استقرار ابزار ویژه در ارتباط با دفاع مقدس مانند ماشین‌آلات و تانکها ست. در بخش ساختمانی، به نشانۀ 8 سال دفاع مقدس، 7 تالار و یک بنای یادبود احداث، و آخرین فناوری روز دنیا نیز در آنها استفاده شده است. هر یک از سالنهای بـاغ ـ موزه یادآور فضای خاصی از دوران دفاع مقدس است و با استفاده از نمایش فیلم به صورت سه‌بعدی و القای موقعیت مانند سرما یا گرمای هوا، مخاطبان را در همان وضعیت قـرار می‌دهد. زیربنای تـالارها 000‘35 مـ2، و ارتفاع آنها 20 متر است. 
فضاهای اداری این باغ ـ موزه شامل سالنهای کنفرانس، گالری و نمایشگاه، کتابخانه و مرکز حفظ آثار و اسناد است؛ همچنین باغ ـ موزۀ دفاع مقدس دارای دو سالن چندمنظوره با ظرفیت 200 و 500 نفر است که برای اجرای تئاتر، نمایش فیلم، برگزاری جشنواره‌ها و همایشهای مربوط به دفاع مقدس کاملاً مجهزند؛ به گونه‌ای که امکان برگزاری تئاتر، سینمای دوبعدی، سه‌بعدی و سمینار با ترجمۀ هم‌زمان در آنها وجود دارد. گالریهای مجهزی در باغ ـ موزه برای برگزاری نمایشگاههای مختلف در نظر گرفته شده است. کتابخانۀ تخصصی این باغ ـ موزه نیز در مساحت 500 مـ2 با دو مخزن و قرائت‌خانه و امکان نگهداری 000‘ 17 جلد کتاب ایجاد شده است. این کتابخانه تمام آثاری را که تاکنون در حوزه‌های ادبیات پایداری و انقلاب اسلامی منتشر شده است، از ناشران خریداری می‌کند. 
باغ ـ موزۀ دفاع مقدس دارای فضای سبز مناسب است. برای تداعی بیشتر مفهوم باغ، بیش از 250 گونۀ گیاهی در تالارهای مختلف موزه به کار رفته است تا فضای مفرح آن برای مخاطب اصلی، یعنی نسل پس از جنگ جاذبه داشته باشد. آبیاری این فضای سبز با 3 سیستم آبیاری قطره‌ای، دستی و انشعاباتی انجام می‌شود؛ همچنین امکانات کامل برای انبارهای سموم و باغبانان نیـز در مجمـوعۀ بـاغ ـ مـوزه بـرای حفظ و نگهداری فضای سبز محوطه پیش‌بینی شده است. 
این مجموعه دارای 4 ورودی است: ورودی بزرگراه شهید حقانی، ورودی بزرگراه شهید همت، دو ورودی ویژۀ بازدیدهای دسته‌جمعی به منظور توقف اتوبوسها و ورودی ویژۀ تردد تجهیزات نظامی ازجمله تانکها. 
موزۀ دفاع مقدس دارای چندین تالار است که می‌توان اتفاقات دوران دفاع مقدس را در آن به شکل زنده مشاهده کرد. در ساخت موزه اعداد 7 و 8 به کار رفته که این دو عدد در کنار هم مفاهیم خاصی را دربر می‌گیرند. عدد 8 نشان‌دهندۀ 8 سال دفاع مقدس و عدد 7 بیان‌کنندۀ مفاهیم مذهبی و اسطوره‌ای است. 
بخشهـای مختلـف بـاغ ـ مـوزه امکـان تجسم عینی برخی از فضاها و میدان جنگ را در ابعاد واقعی یا نمادین، با جنگ‌افزارهای واقعی یا شبیه‌سازی شده به بازدیدکنندگان القا می‌کند. فناوری به‌کاررفته در هر بازدید به گونه‌ای است که در هر تالار همه چیز از نو آغاز می‌شود و بازدیدکنندگان می‌توانند خاطرات روزهای جنگ را به صورت مصور و با امکانات سینمای سه‌بعدی بر پرده‌های دیواری ببینند. در این تالارها، مخاطب عملاً در محیط قرار می‌گیرد و ترکیب نور، صدا و تصویر او را دقیقاً در صحنه‌های واقعی جنگ قرار می‌دهد. 
این باغ ـ موزه دارای 7 تالار است که به صورت مفهومی بیانگر 7 مرحله طواف خانۀ خدا ست، به اضافۀ بخش یادمان که تعبیر 8 سال دفاع مقدس در آن دیده می‌شود. تالارها با استفاده از آخرین فناوریهای روز دنیا، تصاویر سه‌بعدی هشت سال دفاع مقدس را برای بازدیدکنندگان و کسانی که خاطره‌ای از جنگ ندارند، به تصویر می‌کشد. این 7 تالار در راهی به نام «راه تعالی» مفاهیم عمیق دفاع مقدس را از مجموعه وقایع منجر به انقلاب اسلامی تا رسیدن به یادمان دفاع مقدس بیان می‌کنند. 

1. تالار آستانه

این تالار بخش دائمی موزه و نمایش‌دهندۀ مجموعۀ وقایعی است که در فاصلۀ 1357 ش تا روزهای آغاز جنگ روی داده است. در این تالار، شرح مختصری از وقایع تاریخی و تصاویری از قیام مردم قم تا پیروزی انقلاب و انتخابات در 1358 ش نیز با هولوگرام و تصاویر سه‌بعدی و متحرک نمایش داده می‌شود؛ همچنین در این سالن، مجموعه‌ای از سخنرانیها، نامه‌ها، قراردادهای بین‌المللی، عزل و نصبها، ترورها و وقایع ایران در دوران قاجار و پهلوی به نمایش درمی‌آید تا بیننده پیش از ورود به تاریخ دفاع مقدس، نیم‌نگاهی به وضعیت ایران پیش از انقلاب نیز داشته باشد. 

2. تالار حیرت و حقانیت

موضوع تالار دوم قیامهای مردمی و حملۀ ارتش عراق به نقاط مرزی و شهرهای مختلف ایران است. هنگام ورود به تالار دوم تصویر پاره کردن توافق‌نامۀ الجزایر به دست صدام حسین، رئیس جمهور وقت عراق، نمایش داده می‌شود و صدای او که با زبان عربی می‌گوید: «من سه ساعته تهران را اشغال می‌کنم»، به گوش می‌رسد. پس از ورود به این تالار صدای مهیب بمباران، هواپیما و آژیر خطر بینده را شوکه می‌کند و صحنه‌هایی از ترور شخصیتهای سیاسی و مذهبی، اعزام رزمندگان به جبهه و اتفاقات دیگر به نمایش درمی‌آید. 

3. تالار دفاع

تالار دفاع نمایانگر ساختار دفاعی کشور، از ارتش و بسیج و نیروهای مردمی است که در دفاع از تمامیت ارضی کشور تلاش کردند. این دفاع در کنار استفاده از ادوات جنگی به نمایش درمی‌آید. 

 4. تالار آرامش و مقابله

تالار چهارم به معرفی و مرور عملیات مختلف دفاع مقدس می‌پردازد. بازدیدکننده پس از ورود به تالار، خود را میان تصاویری سه‌بعدی از نقشه‌های عملیات و فرماندهان بزرگی که هدایت جنگ را بر عهده داشتند، می‌بیند؛ پس از چند لحظه، فضای تالار تغییر می‌کند و روایتی از اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و بین‌المللی کشور نشان داده می‌شود. آرامشْ تجلی هم‌زمان روند عادی زندگی مردم، شکل‌گیری دولت و انتخابات، پیشروی جنگ، و کلاً تصویرگر زندگی عادی در میانۀ میدان نبرد است. 

5. تالار شهادت

در تالار شهادت، به مفهوم شهادت و شهدای دفاع مقدس پرداخته می‌شود. مجموعۀ این تالار به 7 مرحله تقسیم شده که شهادت را در مراحل نیت، عظمت، ارزش، جایگاه، تقریب، شهادت و عروج به تصویر کشیده است. این تالار که بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین تالار باغ ـ موزۀ دفاع مقدس است، با قدم‌نهادن بر روی پل معلقی از جنس چوب و پلاستیک آغاز می‌شود. با طی هر قدم بر روی این پل، تصاویر شهدای دوران دفاع مقدس در اطراف تالار نمایان شده و اسامی این شهدا از مقابل چشم عبور می‌کند. تصویر سه‌بعدی شهید آوینی نیز روایت خرمشهر و مجنون و اروند را بازگو می‌کند. یاد و خاطرۀ جانبازان و اسرا و آزادگان نیز در این تالار بازآفرینی شده است. 

6. تالار پیروزی

در تالار پیروزی، روایت 8 سال دفاع مقدس و بحرانهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی آن سالها بازگو می‌شود. در این تالار، پیروزیهای متعدد رزمندگان جنگ تحمیلی، معرفی عملیات مختلف دفاع مقدس، شرحی از آخرین سال جنگ تحمیلی، وقایع پیش و پس از قبول قطعنامۀ 598، افزایش تحریمهای بین‌المللی علیه ایران، و فعالیت گروههای مخالف، به‌ویژه عملیات مرصاد شرح داده می‌شود. 

7. تالار سرانجام

تالار هفتم با نام سرانجام به دستاوردهای جنگ، وقایع مربوط به درگذشت امام خمینی (ره)، و نیز مجموعه موفقیتهایی که پس از دفاع مقدس در کشور به دست آمده است، می‌پردازد. در این تـالار کـه آخرین مرحله از 7 تـالار بـاغ ـ موزه است، بازدیدکنندگان پس از گذر از 6 مرحلۀ پیشین، به بالاترین نقطـه از بـاغ ـ مـوزه می‌رسند و در آنجـا بـا یـادمان، تصاویر، تندیسها و بازمانده‌های جنگ تحمیلی مواجه می‌شوند. 
در بنای یادمان دفاع مقدس، مسجد نمادین خرمشهر در باغ ـ موزه، به‌عنوان نماد مقاومت مردم ایران در 8 سال دفاع مقدس، در ابعاد واقعی با همان معماری و کاشی و زیرساخت ساخته شده است. مزار 8 شهید گمنام دفاع مقدس نیز در مجاورت نماد مقاومت کشور، یعنی مسجد خرمشهر قرار دارد. 
باغ ـ درۀ موزۀ دفاع مقدس در فضای باز در نزدیکی تالارهای موزه، در حدفاصل دو ایستگاه مترو مصلا و میرداماد تهران به طور طولی احداث شده است. وجود دریاچـه‌ای بـزرگ بـه وسعـت 000‘ 7 مـ2، مجهـز بـه پیشرفته‌ترین تجهیزات لیزر و مولتی‌مدیا برای برنامه‌هایی ازقبیل بازی نور و آب و آتش که با امکان نمایش فیلم روی آب احداث شده است، از ویژگیهای منحصربه‌فرد باغ ـ دره است. برای اجرای این نمایش بزرگ، در داخل دریاچۀ باغ ـ موزه 100 فوارۀ آب با چیدمان دایره‌ای به قطر 30 متر و ارتفاع 15 متر برای نمایش لیزری طراحی شده است. 

مآخذ

بروشورهای راهنمای باغ ـ موزۀ دفاع مقدس تهران؛ خضرایی، جواد (رئیس موزۀ دفاع مقدس)، مصاحبه با مؤلف. 

مسیح موسوی‌زادگان