انجوی شیرازی

اِنْجَویِ شیرازی، ابـوالقـاسم (1300-1371 ش / 1921-1992 م)، معروف به نجوا، پژوهشگر فرهنگ عامه و مؤسس مرکز فرهنگ مردم وابسته به رادیو و تلویزیون ملی در 1341ش. انجوی در خانواده‌ای مذهبی در شیراز متولد شد. پدرش سیدخلیل، معروف به صدرالعلما، از علما و روحانیان مخالف حکومت رضاشاه بود که به علت شرکت در واقعۀ مسجد گوهرشاد در 1314ش به همراه خانواده به تهران تبعید شد (دهباشی، 9؛ صداقت‌پیشه، 3). 
انجوی تحصیلات مقدماتی خود را در تهران گذراند و برای تحصیل در رشتۀ حقوق وارد دانشگاه تهران شد. همچنین علاقۀ فراوان او به شعر و ادب فارسی سبب شد که به مجالس درس استادان و ادیبانی چون ملک‌الشعرا بهار، جلال همایی، سیدکاظم عصار و جز آنها راه یابد (همانجا؛ مارتسلف، «انجوی ... »، 229). 

انجوی پس از چندی برای ادامۀ تحصیل به سویس رفت و در دانشگاه ژنو درس خواند. یکی از وقایع مهم زندگی او ــ که تـأثیر بسزایی در تحول فکری او بر جای گذاشت ــ آشنـایـی و دوستی با صادق هدایت بود. انجوی تحت تأثیر هدایت به تحقیقات فولکلوریک و موضوعات فرهنگ مردم علاقه‌مند شد (زریاب، 16؛ مارتسلف، همانجا). شناخت مسائل فرهنگ عامه با تلاشهای هدایت جنبۀ علمی یافت. هدایت با ارائۀ مبانی نظری و معرفی روش علمی گردآوری مواد فرهنگ عامه، مطالعات فولکلوریک را در ایران پایه‌گذاری کرد (کتیرایی، 133؛ فاضلی، 134، 137). انجوی نیز به عنوان یکی از نخستین رهروان راه هدایت، تحقیق دربارۀ فرهنگ عامه را از گردآوری و ثبت و ضبط آداب و سنتهای زادگاه خود آغاز نمود (زریاب، 16-17؛ صداقت‌پیشه، 7- 8) که با سقوط حکومت رضاشاه در 1320ش و روی آوردن انجوی به فعالیتهای سیاسی متوقف شد (بهنود، 22). 
انجوی از 1322ش وارد عرصۀ مطبوعات سیاسی شد. در 1323ش سردبیری روزنامۀ نبرد امروز را برعهده گرفت. وی به عنوان فعال سیاسی و یکی از تندروهای مخالف رژیم، خواهان تغییرات اساسی و اصلاحات سیاسی نظام، مقالات تندی در روزنامه چاپ می‌کرد. از این‌رو در 1325ش روزنامۀ نبرد امروز توقیف شد (صداقت‌پیشه، 3). پس از آن به انتشار روزنامۀ افق پرداخت و این بار به جرم سخنرانیهای ضددولتی در مسجدشاه (تهران)، گرگان و مشهد تحت تعقیب قرار گرفت. انجوی در همان سال به سویس گریخت و در 1326ش به وطن بازگشت و سردبیری روزنامۀ آتشبار را برعهده گرفت. وی مقالات انتقادی خود را از خانوادۀ پهلوی در روزنامۀ آتشبار با اسامی مستعار «الف ـ نجوا»، «الف ـ جویا» و «الف ـ صبح» منتشر می‌ساخت (افشار، 18؛ صداقت‌پیشه، 4). سرانجام انجوی در 1333ش به سبب درج مقالات انتقادآمیز از خاندان حکومتی دستگیر، و به مدت دو سال به جزیرۀ خارک تبعید شد (همو، 5). 
وی پس از بازگشت به تهران فعالیتهای سیاسی را کنار گذارد و به تحقیق و مطالعه دربارۀ ادبیات فارسی، به‌ویژه شعر و احوال شاعرانی چون مولانا، سعدی و حافظ پرداخت (افشار، 19؛ صداقت‌پیشه، 6). آثار و تألیفات وی در این‌باره عبارت‌اند از: سفینۀ غزل، که مجموعه‌ای است از غزلیات شاعران پارسی‌گو با مقدمه‌ای از انجوی که در آن دربارۀ ماهیت شعر و شعر نو و رسالت شاعر با عنوان «سفینۀ حاضر و سفینه‌پردازی و چند عنوان فرعی در این‌باره» پرداخته است (مارتسلف، «انجوی»، 230؛ صداقت‌پیشه، همانجا)؛ مکتب شمس، که گزیده‌ای است از غزلیات مولانا به همراه واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به تصوف؛ و دیوان خواجه حافظ (همانجاها). 
تصحیح دیوان خواجه حافظ نسبت به دیگر آثار ادبی انجوی از اهمیت بیشتری برخوردار است. وی در این اثر به تحلیل اوضاع و احوال اجتماعی ـ سیاسی و مذهبی دوران زندگی حافظ پرداخته، و اشعار حافظ را با پژوهشی تازه ــ که از طریق بررسی و تتبع نسـخ متعـدد بـه دسـت آمـده ــ تصحیـح کـرده اسـت. افـزودن کشف‌اللغات و کشف‌الابیات نیز از دیگر ویژگیهای دیوان خواجه حافظ به تصحیح انجوی است (دربارۀ ویژگیها و نقد و بررسی دیوان حافظ به تصحیح انجوی، برای نمونه نک‍ : امیری، 197-204؛ هروی، 205-224؛ خرمشاهی، 225). 
انجوی در 1340ش به طور جدی به ثبت و ضبط موضوعات فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران همت گمارد و با ارائۀ طرح جامعی به رادیو، پژوهشگران و مردم را به گردآوری آداب و باورها و سنتهای محلی خود ترغیب نمود. وی با بهره‌گیری از رادیو توانست به سراسر ایران دسترسی یابد و مرکزی به نام فرهنگ مردم برای دریافت مواد و ابزار و مطالبی که به خواستۀ او از همه‌جا فرستاده می‌شد، دایر کند (مارتسلف، همان، 230). البته بهره‌گیری از امکانات فنی رادیو برای گردآوری مواد فرهنگ مردم پیش از انجوی نیز با تلاشهای الول ساتن و فضل‌الله مهتدی (صبحی) آغاز شده بود، اما تفاوت برنامۀ انجوی با برنامه‌های مشابه در آن بود که وی قصد سرگرم کردن مردم را نداشت و در متون و داستانها و موضوعات مختلفی که برایش فرستاده می‌شد، دخل و تصرف نمی‌کرد و با به کارگیری روشهای دقیق علمی و ثبت و ضبط داده‌ها به حفظ و نگهداری میراث فرهنگی مردم جامعه‌های مختلف می‌پرداخت (همانجا). 
برنامۀ رادیویی فرهنگ مردم که اجرای آن را انجوی خود برعهده داشت، در 25 فروردین 1341 آغاز شد (صداقت‌پیشه، 8؛ مارتسلف، همان، 231). در سالهای نخستین، برنامۀ انجوی با نام «احساس و اندیشه»، و پس از آن با نام «سفینۀ فرهنگ مردم» پخش می‌شد و تا 1358ش دوام یافت (همانجا). کوششهای انجوی سبب شد مردم روستاها و مناطق عشایری که بیشترین شنوندگان برنامۀ او را تشکیل می‌دادند، با اشتیاق به ثبت و گردآوری موضوعات فرهنگ عامۀ منطقۀ خود بپردازند و آنها را برای انجوی ارسال کنند. انجوی نیز با همکاری چند تن از علاقه‌مندان و با به کارگیری شیوۀ ثبت و ضبط فرهنگ عامه که از نیرنگستان هدایت به دست آمده بود، به طبقه‌بندی و موضوع‌بندی داده‌ها اقدام کردند. داده‌های گردآوری شدۀ فرهنگ مردم در 3 حوزۀ کلی شامل پرونده‌های موضوعی، پرونده‌های محلی و پرونده‌های اقوام و ایلات و عشایر دسته بندی شد. محتوای پرونده‌ها موضوعات زندگی مادی (وسایل اقتصادی ـ معیشتی، پیشه‌ها و مشاغل، تفریح و آسایش) و زندگی معنوی (زبان، ادبیات مردم، اخلاق عامه، دانش عوام، هنرهای عامه، زندگی اسرارآمیز، اعتقادات عامه، مناسک‌گذار، جشنها و مراسم موسمی، آداب و مراسم مذهبی ادواری، زندگی اجتماعی و جز آنها) مردم را دربر می‌گرفت. پرونده‌های موضوعی شامل 93 پرونده و 700‘138 برگ است (همان، 232-234). 
گنجینۀ فرهنگ مردم انجوی مورد بهره‌برداری محققان و پژوهشگران ایران و جهان قرار گرفت. بسیاری از آثار مربوط به ادبیات و فرهنگ مردم ایران با بهره‌گیری از گنجینۀ انجوی تألیف شده است. مثلاً اولریش مارتسلف کتاب طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی (نک‍ : ص 20) را که به تحلیل و تیپ‌شناسی قصه‌های ایران اختصاص دارد، بر اساس قصه‌های گردآوری شده در مجموعۀ انجوی نوشته است (افشار، 19؛ مارتسلف، «انجوی»، 235؛ برای محققانی که از مجموعۀ انجوی در تحقیقات و تألیفات خود بهره برده‌اند، مثلاً نک‍ : روح‌الامینی، «انجوی ... »، نیز باورها ... ، سراسر آثار؛ وکیلیان، سراسر اثر). 
پس از اوج‌گیری برنامۀ رادیویی فرهنگ مردم، انجوی برای آموزش و آشنایی پژوهشگران با اصول و روش‌شناسی گردآوری داده‌های فولکلوری، مقاله‌ها و کتابهایی منتشر ساخت. رسالۀ فرهنگ مردم و طرز گردآوری و نوشتن آن، جشنها و معتقدات زمستان، قصه‌های ایرانی، بازیهای نمایشی، مردم و فردوسی، و گذری و نظری در فرهنگ مردم ازجمله آثار انجوی در این زمینه است (صداقت‌پیشه، 8-10؛ مارتسلف، همانجا).
انجوی تا پایان عمر خود ازدواج نکرد. وی در اواخر عمر (از 1369 تا 1371ش) به عنوان ویراستار با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی همکاری کرد. انجوی در شهریور 1371ش درگذشت و در گورستان ابن بابویه به خاک سپرده شد. خانۀ انجوی که در جمال‌آباد نیاوران قرار دارد، پس از مرگش به مرکز تحقیقات و مطالعات سنجش برنامۀ صدا و سیما وابسته شد و از 1383ش تا به امروز گروهی از پژوهشگران برای طبقه‌بندی و موضوعی کردن اسناد و مدارک و مواد گردآوری شده توسط انجوی در آنجا به کار مشغول‌اند. همچنین قرار است با همکاری یونسکو و چند مرکز فرهنگی دیگر مانند مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، برنامه‌هایی برای حفظ و حفاظت از اسناد و مدارک این مجموعه و چاپ و نشر آنها انجام شود. 

مآخذ

افشار، ایرج، «انجوی، آتشبار تبعیدی»، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1381ش؛ امیری فیروزکوهی، کریم، «حافظ انجوی و مقدمۀ علی دشتی»، همان؛ بهنود، مسعود، «تن تکیدۀ پرخون شیرازی»، همان؛ خرمشاهی، بهاءالدین، «حافظ انجوی»، همان؛ دهباشی، علی، مقدمه بر یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ روح‌الامینی، محمود، «انجوی شیرازی و پژوهشهای فرهنگ مردم»، همان؛ همو، باورهای عامیانه دربارۀ فال حافظ، تهران، 1369ش؛ زریاب، عباس، «انجوی شیرازی، پـرچم‌دار فرهنگ ملـی ایـران»، یـادنامۀ سیدابـوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ صداقت‌پیشه، مهین، جان عاریت، فرهنگ عامه، پژوهشهای ادبی مردم‌شناسی سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نجوا)، تهران، 1381ش؛ فاضلی، نعمت‌الله، «مروری بر سیر مردم‌شناسی در ایران»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، تهران، 1376ش، شم‍ 9؛ کتیرایی، محمود، زبان و فرهنگ مردم، تهران، 1357ش؛ مارتسلف، اولریش، «انجوی شیرازی و گنجینۀ فرهنگ مردم ایران»، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)؛ همو، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371ش؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، 1370ش؛ هروی، حسینعلی، «نگاهی به حافظ تصحیح انجوی شیرازی»، یادنامۀ سیدابوالقاسم انجوی شیرازی (نک‍ : هم‍ ، افشار)

معصومه ابراهیمی