آل ابی طالب

آلِ اَبی‎طالِب، عنوان خاندان ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف (د ح 619 م) عموی پیامبر اسلام(ص) و بزرگ‌ترین پشتیبان او تا دم مرگ. نام وی عبد مناف و او خود از خاندان بنی‎هاشم بود. علت اشتهار وی به ابوطالب (ه‍ م) آن است که فرزندی به نام طالب داشته است. در کتابهای رجال و تاریخ و انساب از این خاندان با عناوین گوناگونی یاد شده است: بنی ابی‌طالب، طالبیّین و بنی‌هاشم طالبی در مقابل بنی‎هاشم عباسی (ابن سعد، 1 / 94؛ طوسی، 191-192؛ نخجوانی، 108؛ بغدادی، 315، 323، 324). این خاندان مکی‎الاصل بوده، اما بعدها افراد آن در مدینه، سوریه، لبنان، عراق، مصر و ایران و دیگر جاها سکونت گزیده‎اند (ابن‌عنبه، 32-35). فرزندان ابوطالب و برخی از نامداران این خاندان بدین شرحند:
1. طالب بن ابی‌طالب، (د ح 2ق / 623 م)، بزرگ‌ترین فرزند ابوطالب که از زندگی وی آگهی دقیقی در دست نیست. تنها خبری که از او در تاریخ و رجال و انساب آمده، شرکت وی در جنگ بدر است که مشرکان او را با اکراه به این جنگ بردند و او پس از شکست خوردن قریش ناپدید شد، زیرا در میان کشته‌شدگان و اسیران نبود و به مکه نیز بازنگشت (ابن سعد، 1 / 121). برخی گفته‎اند که از جنگ منصرف شد و با همراهان خود به مکه بازگشت و اندکی پس از آن درگذشت (ابن هشام، 2 / 271؛ بلاذری، 2 / 42). و بعضی نقل کرده‎اند که به یمن یا به شام رفت و در میان راه درگذشت (همانجا). و نیز گفته‎اند که در دریا غرق شد (ابن‌عنبه، 30). وی را فرزندی نبود و از او نسلی نماند (ابن‌کلبی، 1 /  128؛ ابن‌قتیبه، 120).
2. ابویزید عَقیل بن ابی‌طالب، (د 60 ق / 680 م)، عالم به انساب قریش و عرب و یکی از 4 داور مشهور عرب و راوی حدیث (ابن اثیر، 3 / 423-424). با اکراه در جنگ بدر شرکت کرد و اسیر شد و با فدیه‎ای که عموی او عباس پرداخت، آزاد گشت و به گفتۀ ابن قتیبه بلافاصله پس از آزادی مسلمان شد (ص 156). گفته‎اند پیش از صلح حُدیبیه، یا در فتح مکه مسلمان شد (بلاذری، 2 /  69). فرزندان وی بدین شرحند: یزید، سعید، جعفر اکبر، ابوسعید احوب، مسلم، عبدالله اکبر، عبدالرّحمن، عبدالله اصغر، علی، جعفر، اصغر، حمزه، عثمان، محمد، عبیدالله، ام هانی، رملة، اسماء، فاطمه، ام قاسم، زینب و ام نعمان (ابن سعد، 4 / 42؛ زبیری، 85؛ بلاذری، 2 /  69، 71). مسلم‌بن عقیل (ه‍ م) در کوفه شهید شد و عبدالله اکبر و عبدالرحمٰن و جعفر اکبر و محمد بن عقیل در کربلا شهید شدند (همو، 2 / 70، 77). از مسلم بن عقیل نیز دو فرزند به نامهای محمد و عبدالله در کربلا شهید شدند (زبیری، 3 / 84). نسل عقیل تنها از طریق محمد ادامه یافت چنانکه بنی‌مرقوع در طبرستان، بنی‎همام و بنی‎غلق در نصیبین، فرزندان ابن قرشیه در مصر، بنی‎عقیل در یمن و قم و اصفهان و فسا و کوفه و بنی اوقص در کرمان و طبرستان و خراسان از بازماندگان او بودند (ابن‌عنبه، 32-35).
3. ابوعبدالله جعفر بن ابی‌طالب، (د ٨ ق /  629 م)، مشهور به ذوالجناحین و ذوالهجرتین و جعفر طیّار. 10 سال از امام علی(ع) بزرگ‌تر و 10 سال از عقیل کوچک‎تر بود. او سی و دومین نفری است که با همسرش اسماء دختر عُمیس مسلمان شد و ریاست مسلمانان مهاجر به حبشه را به عهده گرفت و روز فتح خبیر به مدینه بازگشت. وی نخستین و به قولی دومین فرمانده سپاه اسلام در جنگ مؤته بود و در همان جنگ به شهادت رسید (ابن کلبی، 129-130؛ ابن هشام، 1 / 275؛ ابن سعد 1 / 121؛ ابن قتیبه، 205). از جعفر بن ابی‌طالب 8 فرزند پسر باقی ماند: عبدالله، عون، محمداکبر، محمداصغر، حمید، حسین، عبدالله اصغر و عبدالله اکبر. محمداکبر در جنگ صفین با عموی خود علی بن ابی‌طالب(ع) بود و به شهادت رسید. عون و محمد اصغر در کربلا شهید شدند. نسل جعفر از طریق عبدالله اکبر ادامه یافت. خاندان جعفر بن ابی‌طالب بعدها به شاخه‎های متعدد تقسیم شد: بنی عریض، بنی موسی الجون، بنی جعفر، بنی عجزه، بنی یوسف بن عبدالله، بنی جحاف، بنی داوود، بنی ادریس، بنی الهراج، بنی خلیصی، بنی ثعلب، بنی ابراهیم اعرابی، بنی طوری، بنی اشرف، بنی طیار، و جعافره. اینان در حجاز، عراق، مصر، دمشق، مغرب، هرات، بلخ، بخارا، اصفهان، اهواز، آذربایجان، گرگان، طبرستان، قزوین، کرمان و شوشتر سکونت داشته‎اند (زبیری، 80-83؛ ابن قتیبه، 207، 208، بلاذری، 2 / 43؛ ابن اثیر، 2 / 287؛ ابن عنبه، 36-57؛ بغدادی، 324).
4. ابوالحسن علی بن ابی‌طالب(ع)، (ه‍ م).

از دیگر نامداران آل ابی‎طالب ثعالبه، هواشم و بنی‌صالح را می‎توان نام برد. از ابوطالب دخترانی نیز به جای ماندند: ام هانی (هند یا فاخته)، جمانه و ام طالب (رَیطه).

مآخذ

ابن اثیر، عزالدین، اسدالغابة، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1342ش؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبریٰ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛ ابن عنبه، احمدبن علی، عمدةالطالب، نجف، المطبعة الحیدریة، 1380ق؛ ابن قتیبة، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، مصر، دارالکتب، 1960م، ص 217؛ ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، به کوشش عبدالستار احمد فرّاج، کویت، مطبعة حکومة الکویت، 1403ق، 1 / 134؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش سقا ابیاری شلبی، بیروت، داراحیاء ‎التراث العربی، 1 / 261؛ بغدادی، سویدی، محمد امین، سبائک الذهب فی معرفة قبائل العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق، ص 351؛ بلاذری، احمد بن یحییٰ، انساب الاشراف، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1394ق، 2 / 40، 89، 3 / 72؛ زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، به کوشش لوی پروونسال، قاهره، دارالمعارف، 1951م، صص 40، 94، 95؛ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، دانشگاه مشهد، 1351ش؛ نخجوانی، هندوشاه، تجارب السف، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، 1357ش.

علی رفیعی