آلاء الرحمن في تفسیر القرآن

آلاءُالرَّحمٰن فی تَفْسیرِالْقُرآن، تفسیری ناتمام به زبان عربی شامل 3 سورۀ اول قرآن مجید یعنی فاتحة الکتاب، بقره، آل عمران و قسمت کمی از سورۀ نساء، تألیف محمدجواد بن حسن بلاغی نجفی (1280-1352ق / 1863-1933م)، مفسر، فقیه و متکلم شیعی امامی. بلاغی، انگیزه و چگونگی نگارش این تفسیر را در نامه‎ای به شاگرد خود، میرزاعلی اردوبادی غروی، بدین شرح بیان کرده است: «به توفیق خدا... از ذیحجۀ 1349ق (= آوریل 1931م) به تألیف تفسیری دربارۀ قرآن کریم، موافق اصول علم و مذهب شیعه شروع کردم، زیرا که من دیدم اَهّمِ تفاسیر نزد ما، مثل تبیان و مجمع‎البیان، در لغت و صرفِ کلمه و قرائات، و تفاسیر امثال عطا و مجاهد... و اشباههم بسیار بیانات کرده‎اند و... بحرانی... احادیث را بدون تحقیقی در آنها نقل می‎کند و در مزایای قرآن شریف بیاناتی نمی‎نماید». با توجه به این دید انتقادی است که خود به پرداختن تفسیری دست می‎زند تا در عین اختصار، حق مطلب را در تبیین و تفسیر مفاهیم و معارف قرآنی ادا کند.
این تفسیر دارای مقدمه‎ای است که مطالبی بدین شرح در آن بررسی شده است: حقیقت اعجاز، دلالت آن بر حقانیت پیامبران، تنوع معجزات، فلسفۀ فرستادن قرآن به عنوان یک معجزه برای اعراب جاهلی، امتیاز قرآن بر دیگر معجزات از جهات گوناگون (تاریخی، استدلالی، نداشتن تضاد و تناقض، تشریع یک نظام اجتماعی عادلانه، اشتمال آن بر اخلاق و علم غیب و جز آن)، چگونگی جمع‌آوری قرآن در یک مصحف و زمان آن، عدم تحریف لفظی قرآن به‎ویژه از دیدگاه شیعۀ امامی، اختلاف قرائات، نیاز به تفسیر قرآن و شرایط و شئون آن، نقد تفسیرهایی چون الدّرَالمنثور و کشّاف، بحث عام و خاص و ادراک عقلی و قلبی. تفسیر آلاءالرحمٰن مشتمل بر مطالب متنوعی است که از جملۀ آنهاست: بقاء نفس پس از مرگ، شفاعت، جبر و اختیار، تعدد زوجات در اسلام، مُحکمات و متشابهات، وضع انجیلها، نبوت مسیح، امر به معروف و نهی از منکر، میراث کلاله، مسائل عول و تعصیب، میراث پیامبر(ص)، ازدواج موقت، حرمت میگساری و سابقۀ آن در ادیان پیشین، تیمم و وضو.
مؤلف این تفسیر از بحثهای خشک علمی، لغوی، منطقی، فلسفی و کلامی پرهیز کرده است، ولی گاهی، با بهره‌گیری از روش مَزجی در زمینه‎های گوناگون، از فلسفه و لغت و روایات برای تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. مفسران پس از وی در ایران از پژوهشهای او بهره گرفته‎اند. مؤلف برخی از مآخذی را که در نگاشتن این تفسیر مورد استفادۀ وی بوده، در مقدمه یاد کرده است. از این تفسیر مجموعاً 2 جزء در یک مجلد چاپ شده است که تا آیۀ 57 از سورۀ 4 (نساء) را شامل است. در پایان، جزء دوم آیۀ 6 از سورۀ 5 (مائده) نیز تفسیر شده است. چاپ اول این تفسیر در 1351ق / 1933م در صیدا (لبنان) انجام یافته است.

مآخذ

بلاغی، محمدجواد، آلاءالرّحمٰن فی تفسیرالقرآن، قم، مکتبة الوجدانی، جمـ ؛ شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1358ش، صص 36، 37 (مقدمه)؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص 5؛ معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مهر، 1396ق، 1 /  ید؛ واعظ خیابانی، علی، علماء معاصرین، به کوشش محمدباقر آقاخویی کلکته چی، تهران، مطبعۀ اسلامیه، 1366ق، صص 163-164.

علی رفیعی