آل آقا

آلِ آقا، خاندانی از عالمان دینی، شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سدۀ 12 تا 14ق /  18 تا 20م در ایران. شهرت افراد این خاندان به آل آقا بدین جهت است که منتسب به «آقا محمدباقر وحید بهبهانی» (ح 1116-1205ق / 1704-1791م) بوده (نک‍ : وحید بهبهانی) و از این‌رو، گاه بهبهانی خوانده شده‎اند. برخی از اینان که در کرمانشاه و نهاوند اقامت داشته‎اند به کرمانشاهی و نهاوندی شهرت یافته‎اند (آیت‎الله مرعشی، 5 / 304؛ دوانی، 275، 333، 354). برخی از افراد این خاندان نیز در تهران، قم، نجف و کربلا ساکن بوده‎اند. شخصیتهای بنام این خاندان بدین قرارند:

1. آقامحمدعلی‎ بن آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (1144-1216ق / 1731-1801م) فقیه، اصولی، مفسر، متکلم و ادیب. وی در کربلا زاده شد و به اتفاق پدر به به بهبهان رفت و مقدمات علوم را در این شهر نزد وی آموخت، سپس همراه او عازم عتبات گشت و دورۀ فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان آنجا گذراند و به مقام اجتهاد نائل آمد. در 1186ق / 1772م عازم حج شد و در مدینه ماندگار شد و به تدریس مذاهب اربعه پرداخت و 2 رساله به نام اُمُّ‎القُرى دربارۀ تاریخ مکه و مدینه نوشت (بهبهانی، 41، 42). وی پس از 2 سال به عتبات برگشت، ولی به علت شیوع بیماری وبا در آن دیار، همراه خانواده‎اش به ایران مراجعت کرد و در کرمانشاه سکونت گزید و به تدریس و ترویج احکام دین پرداخت (رازی، 6 / 356). عالمان بزرگی در درس او شرکت کردند و به مراحل عالی فقاهت رسیدند، ازجمله شیخ جعفر کاشف الغطاء، سیدعلی طباطبایی، میرزا‎ابوالقاسم مشهور به میرزای قمی، میر عبداللطیف‎خان شوشتری، ملاعباسعلی کَزّازی کرمانشاهی، میرزامحمد اَخباری، فرزندانش آقامحمدجعفر و احمد کرمانشاهی و بالاخره از همه برجسته‎تر سیدمحمدمهدی طباطبایی معروف به بحرالعلوم را می‎توان نام برد (بهبهانی، 43؛ دوانی، 227؛ معلم حبیب‌آبادی، 2 / 566). او مخالف سرسخت اخباریان و صوفیان بود، و این مخالفت به قتل معصوم علیشاه دکنی و مظفر علی کرمانی انجامید (شروانی، 834).

آثار

از کتابهای آقامحمدعلی فقط مقامع‎الفضل در 1275 و 1316ق /  1859 و 1898 به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینهاست:
1. الاجاره، در فقه به عربی، در کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی و آستان قدس؛ 2. اصول دین، مسجد اعظم (قم)، 3. افضلیت حَسَنین، فارسی، شورای ملی (سابق)؛ 4. تحفةالابرار، فارسی، آستان قدس؛ 5. حاشیة ‎الروضة البهیة فی شرح اللعمة الدمشقیة، در فقه به عربی، در آستان قدس؛ 6. خیراتیه، فارسی، در رد صوفیه، کتابخانۀ مرکزی، دانشکدۀ الٰهیات تهران و موزۀ بریتانیا؛ 7. رد شبهات کفار، فارسی، در کلام، مسجد اعظم (قم)؛ 8. رسالۀ عرفانی مذهبی، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ 9. رغاید و غراید، فارسی، در کلام، کتابخانۀ مرکزی؛ 10. سفینةالنجاة، فارسی، در شرح حال حضرت زهرا(ع)، کتابخانۀ ملی و شورای ملی (سابق)؛ 11. سُنّةالهدایة لهدایةالسُنّة، فارسی، آستان قدس، کتابخانۀ مرکزی، آیت‎الله مرعشی، مسجد اعظم (قم)، ملی و ملک؛ 12. صیغ‎النکاح، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ 13. فائدة فی مصرف ردالمظالم، فارسی، سپهسالار (سابق)؛ 14. فتّاح المجامع، شرحی است بر مفاتیح الشرائع فیض کاشانی، ناتمام، که به نام مفتاح المجامع بمفاتیح الشرائع نیز یاد شده است، در فقه به عربی، شورای ملی (سابق)؛ 15. الفذالک فی شرح المدارک والمسالک، در فقه، آیت‎الله مرعشی و گوهرشاد (مشهد)؛ 16. قطع القال والقیل فی انفعال الماء القلیل، یا قطع المقال فی نصرة القول بالانفعال، در فقه به عربی، دانشکدۀ الٰهیات تهران، شورای ملی (سابق)، کتابخانۀ مرکزی؛ 17. لامعةالانوار، فارسی، کتابخانۀ محمدعلی خوانساری در نجف؛ 18. مخزن‎الاسرار الفقهیة فی شرح معضلات اللمعة الدمشقیة، در فقه، به عربی، کتابخانۀ مرکزی؛ 19. مساحةالبلاد، فارسی، دانشکدۀ حقوق و آستان قدس؛ 20. مشکاةالعارفین، فارسی، نسخه‎ای از آن در نزد اصغر مهدوی، تهران؛ 21. مظهر المختار ‎فی حکم النکاح مع‎الاعسار، در فقه به عربی، دانشکدۀ الٰهیات تهران، 22. منع المنع، در حلیّت جمع بین دو زن فاطمی (دو سیده)، ردی است بر شیخ یوسف بحرانی (بحرینی) که قائل به حرمت بوده است، دانشکدۀ الٰهیات (معلم حبیب‌آبادی، 2 / 563، 564؛ دوانی، 287).

2. آقامحمد‌جعفر بن آقامحمدعلی ‎بن آقامحمدباقر بهبهانی کرمانشاهی (1178-1254ق / 1764- 1838م) فقیه، اصولی، فرزند ارشد آقامحمدعلی. وی در کربلا به دنیا آمد و همراه پدرش به ایران مراجعت کرد. پس از تحصیلات مقدماتی، فقه و اصول را نزد پدر و دیگر عالمان چون میرزای قمی و سیدعلی طباطبایی فرا گرفت. آقا محمدجعفر برای ادامۀ تحصیل به عتبات و قم سفر کرد و سرانجام در کرمانشاه سکنیٰ گزید و پس از فوت پدر رسیدگی به امور دینی و شرعی مردم آن دیار را بر عهده گرفت. آقامحمدجعفر در کرمانشاه درگذشت و در کنار آرامگاه پدر که مشهور به سرِ قبر آقاست به خاک سپرده شد (آقابزرگ، 1(2) / 264؛ امین، 9 / 202؛ بهبهانی، 46؛ قمی، فوائدالرضویه، 499).

آثار

برخی از آثار خطی آقامحمدجعفر بدین قرار است: 1. انیس‎الطلاب، در 3 جلد، در کتابخانۀ مسجد اعظم (قم)؛ 2. انیس‎العوام، فارسی، در اصول و فروع دین، در 40 فصل، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ 3. تحفةالابرار، فارسی، تاریخ و حکایات، در 3 جلد، آستان قدس، کتابخانۀ مرکزی و کتابخانۀ امیرالمؤمنین (نجف)؛ 4. الجواهرالبهیة فی ترجمة الاحکام الالٰهیة، فارسی، در فقه، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ 5. حاشیة معالم‎الدین، عربی، در 2 جلد، 2 نسخه در دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ 6. حاشیة وافیة الاصول، دانشکدۀ الٰهیات تهران؛ 7. رد طریقة النجاة، فارسی، در رد صوفیان، شورای ملی (سابق) و کتابخانۀ مرکزی؛ 8. المصابیح، در فقه به عربی، شرح المصابیح فیض کاشانی، در 5 جلد، آیت‎الله مرعشی و دانشکدۀ حقوق؛ 9. منهج السداد ‎فی ارشاد‎العباد، فارسی، در اصول دین و فقه، جلد اول و پنجم آن موجود است، دانشکدۀ الٰهیات تهران و کتابخانۀ مرکزی.

3. آقا احمد بن محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (1191-1235ق / 1777-1820م) فقیه، اصولی، ریاضی‌دان، فیلسوف، عارف، شاعر و از عالمان بنام آل آقا. در کرمانشاه به دنیا آمد. وی خاطرات خود را از دوران کودکی تا کهن‌سالی در کتاب معروفش، مرآت‎الاحوال (جهان‌نما) بیان کرده است. آقا احمد به عتبات سفر کرد و از محضر استادان و فقیهان بزرگ آن روزگار بهره گرفت (دوانی، 338؛ قمی، الکنیٰ، 2 / 110). او علاوه بر تحصیل در عتبات، در قم نیز از درس میرزای قمی استفاده برد (معلم حبیب‌آبادی، 3 / 995). وی سفری به هندوستان کرد و از شهرهای بمبئی، کلکته، حیدرآباد، لکهنو و... دیدن کرد (کشمیری، 382، 383). اقامت او در هند 5 سال به طول انجامید و در این مدت به نگارش کتاب مشغول بود. پس از بازگشت به کرمانشاه در همان‌جا وفات نمود و در جوار پدر به خاک سپرده شد (دوانی، 341، 342؛ معلم حبیب‌آبادی، 3 / 994).

آثار

برخی از آثار خطی آقا احمد اینهاست: 1. تاریخ‎الائمة، فارسی، انجمن آسیایی بنگال و کلکته؛ 2. تحفةالمحبین، فارسی، نسخه‎ای نزد مولیٰ ذاکر حسن در لکهنو و دیگری در کلکته؛ 3. تنبیه الغافلین، کلکته؛ 4. جوابات المسائل المرشد آبادیه، کتابخانۀ آقا فخرالدین آل آقا در کرمانشاه؛ 5. ربیع‌ الازهار، کتابخانۀ آقا احمد بن آقا هادی آل آقا در تهران. 4 کتاب دیگر هم از او در کتابخانۀ آقا فخرالدین آل آقا در کرمانشاه موجود است: قوت لایموت، عقدالجواهر الحسان، فیضیه و کشف‎الریب والمین. مشهورترین کتاب آقا احمد مرآت الاحوال فی معرفة الرجال (جهان‌نما) است که در سفر هند در 2 جلد نوشته شده و نسخه‎های خطی آن در کتابخانه‎های آصفیه، آیت‎الله مرعشی، بانکیپور، موزۀ بریتانیا، شورای ملی (سابق)، مرکزی دانشگاه تهران، ملک، ملی و نوربخش موجود است (قمی، 110؛ دوانی، 343؛ معلم حبیب‌آبادی، 995-997).

4. آقا محمود بن‎ آقا محمدعلی کرمانشاهی (1199-1269ق / 1785-1853م) عالم، فقیه، عارف و شاعر. در کرمانشاه زاده شد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش، آقا محمدجعفر و آقا احمد، فرا گرفت. سپس به عتبات رفت و به کسب دانش پرداخت. او برای تکمیل معلومات به شهرهای اصفهان و قم نیز سفر کرد و سرانجام مقیم تهران شد و مقامی والا یافت و در همین شهر درگذشت و در کربلا مدفون شد (اعتمادالسلطنه، 1 / 25؛ دوانی، 348، 349؛ معصوم علیشاه، 3 / 469، 471).

آثار

برخی از تألیفات آقا محمود که همه خطی است، اینهاست:
1. ارشادالسالک، در حج، در کتابخانۀ سپهسالار (سابق)؛ 2. اصول‎الفقه، در اصول، به عربی، آیت‎الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ 3. اصول دین، فارسی، در کلام، سپهسالار (سابق)؛ 4. انموذج الرجال، عربی، سپهسالار (سابق)؛ 5. تحفةالسلاطین، مرکزی دانشگاه مسجد اعظم (قم) و مدرسۀ حجتیه (قم)؛ 6. تحفةالملوک، در تاریخ انبیاء، سپهسالار (سابق)؛ 7. تحفةالناصریة، در اخلاق، سپهسالار (سابق)؛ 8. تنبیةالغافلین و ایقاظ‎الراقدین، فارسی، در عرفان، آیت‎الله مرعشی، مسجد اعظم (قم) و کرمانشاه؛ 9. الجنة الواقیة، در اصول، عربی، آیت‎الله مرعشی و سپهسالار (سابق)؛ 10. دیوان اشعار، سپهسالار (سابق)؛ 11. سبیل‎الرشاد، فارسی، دانشکدۀ حقوق؛ 12. سبیل‎النجاة، فارسی، دانشکدۀ حقوق، همدان نزد میرزا عبدالرزاق واعظ، نجف نزد سیدمحمد یزدی، ملک؛ 13. شرح عکوس الشموس، در فقه به عربی، آیت‎الله مرعشی؛ 14. عکوس الشموس، فقه استدلالی در چند جلد، ناتمام، آیت‎الله مرعشی، سپهسالار (سابق)؛ 15. مفتاح النجاة فی شرح دعاءالسمات، فارسی، نوربخش، سپهسالار (سابق)، آستان قدس، شورای ملی (سابق) و میرزاعلی شهرستانی در کربلا؛ 16. مهیج‎الاشواق یا معجون الهیٰ، عربی و فارسی در عرفان، آیت‎الله مرعشی، ملک، کتابخانۀ مرکزی، شورای ملی (سابق)، مدرسۀ آخوند همدان، ملی و سپهسالار (سابق)؛ 17. النخبةالوجیزة، در فقه به عربی منظوم، سپهسالار (سابق)، آیت‎الله مرعشی؛ 18. هدایة‎الطالبین و ارشادالراغبین، در کلام، فارسی، کتابخانۀ مرکزی، مسجد اعظم (قم)، و آیت‎الله مرعشی.

5. آقا عبدالله بن محمدجعفر بن آقامحمدعلی بهبهانی کرمانشاهی (د 1289ق / 1872م) عالم و فقیه. در کرمانشاه می‎زیسته و عهده‎دار امور دینی مردم آن دیار بوده است. وی در کرمانشاه درگذشت و در آرامگاه خانوادگی در کنار جد خود به خاک سپرده شد. دوانی مدفن او را کربلا می‎داند (ص 336). آثاری در زمینه‎های مختلف علوم اسلامی داشته است که تعدادی از آنها در آتش‌سوزی خانۀ امام جمعۀ کرمانشاه که در 1338ق / 1920م اتفاق افتاد، طعمۀ حریق شد (امین، 8 / 70؛ دوانی، 336، 337).

آثار

برخی از آثار به جای ماندۀ او (همه خطی) اینهاست: 1. انوارالحکمة، فارسی، در کتابخانۀ آستان قدس؛ 2. تعارض الوکیل والموکل فی مسئلة البیع، عربی؛ 3. حاشیة الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، عربی؛ 4. مسئله در تجدید غسل، فارسی؛ 5. مسئلة فی افضاءالزوجة، عربی؛ 6. مسئلة فی‎الارث، عربی؛ 7. مسئلة فی‎الطلاق، عربی. این کتابها در فهرست نسخ خطی دانشکدۀ الٰهیات تهران ثبت شده است.

مآخذ

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، مشهد، دارالمرتضیٰ، 1404ق؛ آیت‎الله مرعشی، فهرست خطی؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر والآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1363ش؛ امین، محسن، اعیان‎الشیعه، به کوشش حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، 1403ق / 1983م؛ بهبهانی، احمدبن محمد، مرآت الاحوال فی معرفةالرجال، نسخۀ کتابخانۀ مرکزی، دانشگاه تهران، شمـ 2174؛ دوانی، علی، وحید بهبهانی، تهران، امیرکبیر، 1362ش؛ رازی، محمدشریف، گنجینۀ دانشمندان، تهران، اسلامیه، 1352ش؛ شروانی، زین‎العابدین، ریاض‎السیاحة، تهران، انتشارات سعدی، 1339ش؛ قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویة، 1367ق؛ همو، الکنیٰ والالقاب، تهران، مکتبة الصدر، 1397ق؛ کشمیری، میرزا‎محمدعلی، نجوم السماء ‎فی تراجم العلماء، قم، مکتبة بصیری، 1394ق؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، سنایی، 1318ق؛ معلم حبیب‌آبادی، میرزا محمدعلی، مکارم‎الآثار، اصفهان، کمال، 1362ش.

بخش معارف