آشتیانی

آشتیانی، میرزا مهدی (1306-1372ق /  1888-1952م)، حکیم، عارف و دانشمند شیعی ایرانی. در تهران زاده شد. پدر او میرزاجعفر برادرزاده و داماد حاج‎‎‎‎میرزا محمدحسن آشتیانی (د 1319ق / 1901م) ملقب به «میرزا کوچک»، از عالمان بزرگ تهران بود. میرزامهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. پس از فراگیری قرآن و مقدمات علوم، برای آموختن علوم رایج زمان، در درس استادان مشهور تهران شرکت کرد. ادبیات، اصول و فقه را در حد سطح، نزد پدر و سپس در حوزۀ درس آقا‎شیخ مسیح طالقانی و آخوند ملا عبدالرسول فرا گرفت. خارج فقه و اصول را نزد شیخ فضل‎الله نوری (مقـ 1327ق / 1909م) و آقا سیدعبدالکریم مدرّس مدرسۀ مروی تهران و دیگر عالمان بنام تهران، آموخت. مبانی ریاضیات را در مکتب شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفارخان نجم‎الدوله، میرزا ‎جهانبخش بروجردی منجم و آقاشیخ محمدحسین ریاضی تعلیم دید. فلسفۀ مشّاء را نزد میرزاحسن کرمانشاهی و حکمت اشراق و عرفان را نزد آقامیرزا ‎هاشم اشکوری و حکمت متعالی را نزد سیدالحکما‎ آقا میرشیرازی، فرا گرفت. طب قدیم را نزد میرزا محمد‎حسین و میرزا ابوالقاسم نائینی و طب جدید را به وسیلۀ میرزا علی‎اکبرخان ناظم‎الاطباء و میرزا ابوالحسن‎خان‎ رئیس‎الاطباء آموزش دید (مدرس، 5 / 273). 
آشتیانی در 1327ق /  1909م برای ادامۀ تحصیلات عالی عازم عتبات شد و در نجف در درس آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (1255-1329ق / 1839-1911م) شرکت کرد، ولی به علت بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت. در سال 1329ق / 1911م بار دیگر به عتبات سفر کرد و در درس سیدمحمدکاظم یزدی (1247-1337ق / 1831- 1918م) شرکت جست. پس از اقامت کوتاهی باز به ایران برگشت و برای سومین‎بار عازم عتبات گردید و در این سفر در درس مشایخ دیگر مانند سیدمحمد فیروزآبادی (د 1345ق / 1927م)، نائینی (1277-1355ق / 1860-1936م)، آقا‎ضیاءالدین‎ عراقی (1287-1361ق،1870-1942م) و اصفهانی حاضر شد (خیابانی، 258). با اینکه وی در مجموع، مدت کوتاهی در درس عالمان نجف حضور یافت، اما به دلیل مهارت علمی و دانشی که طی سالها اندوخته بود، به گفتۀ خودش، از همۀ استادان یاد‌شده به دریافت اجازۀ روایت و اجتهاد نایل آمد (همانجا). آشتیانی در مدت اقامت در عتبات، در کنار تعلم، به تعلیم و تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت. وی بازگشت به ایران را بر ماندن در عتبات ترجیح داد. مدتی در قم و اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت و سرانجام به زادگاهش تهران برگشت و برای همیشه در این شهر ماندگار گشت و به تدریس پرداخت و حوزۀ درسیِ وسیعی را به‎ویژه در حکمت و عرفان، پدید آورد. 
حاج میرزامهدی، با بسیاری از دانشهای روزگارش آشنا بود و در اکثر این علوم تبحر داشت. در ادب، فقه، اصول، کلام، تفسیر و ریاضی استاد بود. بیشترین مهارت او در فلسفه و عرفان بود و تأثیر تربیتی و علمی وی بر شاگردانش از طریق این دو دانش بود. از این‎رو، او را می‎توان از پیروان فلسفۀ متعالیِ صدرایی در دوران معاصر دانست. وی نه تنها یک عالم دینی متبحر و فیلسوفی بلندپایه و عارفی آشنا به عوالم نظری بود، بلکه انسانی معتقد و عالمی عامل و اهل سیر و سلوک بود و این بر قدر علمی و مرتبت اجتماعی و تأثیرگذاری وی بر شاگردانش می‎افزود. 
از ویژگیهای او این بود که در محدودۀ جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایرۀ کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر تجربه‎های فراوان به دست آورد. وی پیش از سفر اول به نجف به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار، به تدریس پرداخت و دوبار به مصر سفر کرد. هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپایی مانند فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی با متفکران و فیلسوفان آن کشورها آشنا شد و بحثها و برخوردهای علمی وفکری داشت (همانجا). در حوزۀ تعلیم و تربیت او شاگردان بسیاری پرورش یافته‎اند. 
آشتیانی دارای تألیفات چندی است که عمدتاً دربارۀ عرفان و فلسفه نوشته شده است. برخی از آثار وی عبارتند از: 1. اساس‎التوحید، فارسی، تهران، 1330ش. 2. تعلیقة ‎رشیقة ‎على ‎شرح ‎منظومة ‎السبزواری، عربی. جزء اول در منطق، قم، 1404ق / 1983م. 3. حاشیه بر اسفار، عربی. 4. حاشیه بر شفاء، عربی. 5. حاشیه بر کفایة الاصول آخوند خراسانی. 6. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری. 7. حاشیه بر رسائل شیخ انصاری. 8. رساله‎ای در جبر و تفویض و علم اجمالی و طلب و اراده و وحدت وجود و قاعدۀ صدور. 9. حاشیه بر فصوص محیی‎الدین عربی. 10. حاشیه بر فصوص فارابی. 11. حاشیه بر مصباح‎الانس (مدرس، 5 / 273؛ صدوقی، 64). 
او پس از یک عمر تلاش علمی در سن 64 سالگی درگذشت و در قم در رواق بالاسر حضرت معصومه(ع) به خاک سپرده شد.

مآخذ

استادی، رضا، مقدمه چهارده رسالۀ فارسی، تهران، چهل‎ستون مسجد‎جامع، 1403ق، صص 11-12؛ خیابانی تبریزی، ملاعلی، علماء معاصرین، تهران، مطبعۀ اسلامیه، 1366ق، صص 257- 258؛ شریف رازی، محمد، آثارالحجة، قم، برقعی، 1332ش، ص 230؛ صدوقی سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخّر بر صدر‎المتألّهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفۀ ایران، 1359ش، صص 64-66؛ مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش، 5 / 272-274؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 /  259؛ مطهری، مرتضى، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1354ش، 2 / 665-666. 

بخش معارف