خالد بن سعید

خالِدِ بْنِ سَعید، ابوسعید (مق‍ 13 یا 14 ق/ 634 یا 635 م)، صحابی پیامبر (ص). 
پدرش بواُحَیحه سعید بن عاص، از بزرگان بنی‌امیه بود (نک‍ : کلبی، 44؛ بلاذری، انساب … ، 6/ 41) و نسب مادرش به بنی‌کنانه می‌رسید (نک‍ : ابن‌سعد، 4/ 94؛ قس: بلاذری، همان، 6/ 42). بنا بر روایتی، وی بر اثر دیدن رؤیایی، به اسلام گروید (ابن‌سعد، همانجا؛ ابن‌عبدالبر، 2/ 423؛ ابن‌قدامه، 187؛ ابن‌اثیر، 2/ 82-83). حتى گفته‌اند که پیش از بعثت نیز خوابی با مضمون رسالت پیامبر (ص) دیده بود (ابن‌سعد، 1/ 166)؛ به هر حال، او را از نخستین مسلمانان شمرده‌اند (همو، 4/ 95، 96؛ بلاذری، همان، 6/ 43؛ طبری، 2/ 317؛ ابن‌قتیبه، 296). با این‌همه، این نکته قابل تأمل است که ابن‌اسحاق او را از سابقون در اسلام به شمار نیاورده است (طبری، 2/ 318). 
خالد مدتی مسلمانی خویش را از پدر پنهان کرد، اما چون سعید بن‌ عاص متوجه شد، او را سخت نکوهید و از خود راند (ابن‌سعد، 4/ 94-95؛ بلاذری، همان، 6/ 42-43؛ نیز نک‍ : ابن‌عبدالبر، همانجا). اما آن هنگامی که آزار قریشیان بالا گرفت، به همراه همسر خویش با جعفر بن ابی طالب به حبشه هجرت کرد (ابن‌هشام، 1/ 346؛ بلاذری، همان، 1/ 226؛ ابن‌عبدالبر، همانجا). زمانی که پیامبر (ص) تصمیم گرفت با ام‌حبیبه، دختر ابوسفیان، که در شمار مهاجران به حبشه بود، ازدواج کند، خالد وکیل ام‌حبیبه شد (ابن‌سعد، 1/ 207، 8/ 97- 99؛ ابن‌هشام، 1/ 243، 4/ 323؛ بلاذری، همان، 1/ 227؛ طبری، 2/ 653، 3/ 165). 
خالد با برخی دیگر از مهاجران به حبشه، به هنگام غزوۀ خیبر، همراه جعفر به مدینه بازگشت (ابن‌سعد، 4/ 96؛ ابن‌هشام، 3/ 414؛ ابن‌قدامه، 189). و در برخی از مأموریتهای جنگی شرکت جست (نک‍ : واقدی، 3/ 873، 927). در 9 ق/ 630 م که بنی‌ثقیف درصدد پذیرفتن اسلام وصلح با پیامبر (ص) بودند، خالد میان دو طرف، در رفت‌وآمد بود و سرانجام متن پیمان‌نامه را نگاشت (همو، 3/ 967؛ نیز نک‍ : ابن‌هشام، 4/ 197؛ طبری، 3/ 99؛ ابن‌کثیر، 5/ 29-30، 343). کتابت شماری دیگر از نامه‌های حضرت رسول (ص) نیز با او بوده است (ابن‌سعد، 1/ 270، 273، 274، 279، 285؛ نیز نک‍ : بلاذری، همان، 6/ 46؛ طبری، 3/ 173، که از او به‌عنوان یکی از کاتبان پیامبر (ص) نام برده‌اند). چون پیامبر (ص) ولایت مُراد، مَذحِج و زُبَید را به فَروَة بن مُسَیک داد، خالد را عامل صدقات آن نواحی کرد (ابن‌هشام، 4/ 251؛ ابن‌سعد، 1/ 327، 5/ 524؛ طبری، 3/ 135-136). در برخی از روایتهای دیگر، او را عامل آن حضرت در صنعا دانسته‌اند (خلیفه، 1/ 72؛ بلاذری، همان، 6/ 45، فتوح … ، 80؛ قس: طبری، 3/ 228). به هر حال در اواخر زندگانی پیامبر (ص)، چون اسود عنسی، به دعوی پیامبری برخاست، خالد با عمرو بن معدیکرب که از اسود حمایت می‌کرد، جنگید و توانست او را شکست دهد و شمشیر نامی او «صمصامه» را غنیمت بگیرد (طبری، 3/ 319، 328؛ قس: بلاذری، انساب، 6/ 45). 
خالد پس از رحلت پیامبر (ص) به مدینه بازگشت و اگرچه ابوبکر خواهان آن بود که وی به مأموریت خویش بازگردد، اما او نپذیرفت (حاکم، 3/ 249؛ ابن‌عبدالبر، 2/ 422؛ ابن‌قدامه، 189؛ ابن‌اثیر، 2/ 83) و از آنجا که جانشینی پیامبر (ص) را حق فرزندان عبدمناف می‌دانست، با ابوبکر بیعت نکرد (بلاذری، همان، 2/ 270؛ طبری، 3/ 387). با اینکه پس از چندی، وی نیز خلافت ابوبکر را پذیرفت (ابن‌سعد، 4/ 97؛ بلاذری، همانجا)، اما عمر کینۀ او را به دل گرفت و هنگامی که ابوبکر درصدد حمله به شام برآمد و خالد را به فرماندهی بخشی از لشکر گماشت، عمر سخت مخالفت کرد و ابوبکر را واداشت تا او را عزل کند (ابن‌سعد، همانجا؛ بلاذری، فتوح، 116؛ طبری، 3/ 387- 388). به هر حال، به روایت سیف بن عمر، خالد به دستور ابوبکر به تیماء در شام رفت و در نخستین درگیری با رومیان شکست خورد و از خلیفه یاری خواست (همو، 3/ 389)، اما با رسیدن نیروی کمکی نیز کاری از پیش نبـرد و لشکرش در برابر رومیـان در مرج الصفر ــ نزدیک دمشق ــ هزیمت شد (همو، 3/ 391). به روایت دیگری، خالد در نبرد مرج‌الصفر طی جنگ کشته شد (خلیفه، 1/ 104؛ ابن‌سعد، 4/ 98- 99؛ بلاذری، انساب، 6/ 45، فتوح، 125؛ طبری، 3/ 405-406)، اما در روایت سیف بن عمر، او پس از نبرد یرموک در اوایل خلافت عمر بن خطاب، درحالی‌که سخت زخمی شده بود، در جایی نامعلوم درگذشت (همو، 3/ 402؛ نیز نک‍ : بلاذری، انساب، همانجا). فرزند خالد، سعید، نیز که در حبشه به دنیا آمده بود (ابن‌سعد، 4/ 94؛ بلاذری، همان، 1/ 227)، بنا بر روایتی، پیش از پدرش، در یکی از نبردهای شام کشته شد (طبری، 3/ 406؛ نیز نک‍ : ابن‌حزم، 81؛ قس: ابن‌سعد، همانجا، که به روایت او، سعید در کودکی از میان رفت). دخترش اُمة، مشهور به ام خالد، نیز که متولد حبشه بود و به ازدواج زبیر بن عوام درآمد، از پیامبر (ص) احادیثی نقل کرده است (نک‍ : ابن‌سعد، 8/ 234-235). 

مآخذ

ابن اثیر، علی، اسد الغابة، بیروت، 1377 ق؛ ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق/ 1962 م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، مکتبة نهضة مصر؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1388 ق/ 1969 م؛ ابن قدامه، عبدالله، التبیین فی انساب القریشیین، به کوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابن‌هشام، عبدالملک، سیرة‌النبی (ص)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1356 ق/ 1937 م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417 ق/ 1996 م؛ همو، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، 1398 ق؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، 1398 ق؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1387 ق؛ طبری، تاریخ؛ کلبی، هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407 ق؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م.

علیرضا سیدتقوی