اسرار گنج دره جنی

اسرارِگنجِ درۀ جِنّی \ asrār-e ganj-e darre-ye jenni\ ، با عنوان کاملِ « اسرار گنج درۀ جنی: یک داستان از یک چشـم ‌انـداز»، رمـانی‌‌ سیـاسـی ـ اجتماعی‌ از ابراهیم‌ گلستـان (ز 1301ش). گلستان این رمان را بر پایۀ فیلمی که به همین نام ساخته بود، در 1353ش نوشت. 
خلاصۀ داستان چنین است: گروهی مهندس راه‌سازی از تنگنای دره‌ای می‌گذرند. از دریچۀ دوربین آنها، کشاورزی را سرگرم شخم ‌زدن مزرعه می‌بینیم. صحنه نزدیک، و نمایی درشت از مردی دهاتی ارائه می‌شود که به گنجی بزرگ دست یافته است. از آن پس، ماجراهای بسیاری رخ می‌دهد که موضوع گنج، آنها را به هم مرتبط می‌سازد. دهاتی پس از دست یافتن به گنج، احساس قدرت می‌کند. به‌تدریج و پنهانی، آن را به شهر می‌برد و به یک عتیقه‌فروش می‌فروشد. دهاتی با ثروت بادآورده، زندگی سادۀ خود را دگرگون می‌کند و دنیایی پرتجمل می‌سازد؛ برای خود اشیاء مصرفی می‌خرد و به ده می‌برد؛ همسری شهری می‌گیرد و پولها را در رستورانهای پر زرق و برق خرج می‌کند. اما سرانجام، روزی محل گنج فاش می‌شود و آنان که سر در پی هم گذاشته بودند، بر سر میراثی باستانی، یکدیگر را هلاک می‌کنند. با زمین‌لرزه‌هایی که انفجارهای راه‌سازان پدید می‌آورد، کاخ پوشالی دهاتی هم ویران می‌شود؛ رؤیاهای او فرو می‌ریزد، و نقشه‌هایش نقش بر آب می‌شود (نک‍ : گلستان، سراسر داستان)؛ «و بدین‌سان، رمان با آرزو، و شاید پیش‌بینی هنرمند، دربارۀ سقوط سلطنت، پایان می‌یابد» (میرعابدینی، 460). 
این اثر از 59 بخش کوتاه و بلند تشکیل شده است و هر بخش به یک نمای سینمایی دور یا نزدیک شباهت دارد. گلستان با نگرشی تصویری، اثری با ساختاری سینمایی آفریده است که از آن با عنوان «نمونۀ جالب اقتباس سینما از ادبیات» یاد کرده‌اند (گلستان، همان‌جا؛ بالایی، 28؛ جاهد، 15). گلستان به شیوۀ داستانهای هزار و یک شب، با دنبال کردن رشتۀ حادثه‌های کوچک، فانتزی طنزآلود و سرگرم‌کننده‌ای پدید می‌آورد؛ فانتزی زندگی آدمهایی که همه نیرنگ‌باز، و در فکر شکار یکدیگرند. هیچ‌کس فاجعۀ در حال رخ دادن را درک نمی‌کند. همه به فکر پر کردن جیب خودند و در آرزوی سود بردن از بساط تازه، با دهاتی هم‌نوا می‌شوند. به‌واقع، گلستان با هدف توصیف روان‌شناسی اجتماعی حاکم بر دهۀ 1350ش، همگان را هجو می‌کند؛ زیرا «فقط دهاتی نیست که جنّی شده [است]، همه جنّی‌اند و در جنّی‌ شدن دهاتی هم نقش دارند، و مهم‌تر این که وضعیت جنّی است» (بهنود، 39). گلستان با گنجاندن صحنه‌های مستند در این «داستان تمثیلی که در واقع، کاریکاتوری از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل دهۀ پنجاه [1350ش] است،... بسیاری از چهره‌های اصلی قدرت حاکم و تیپهای شناخته‌شدۀ اجتماعی را به باد حمله و انتقاد می‌گیرد» (جاهد، 38). تمثیل گنج، عامل پیونددهندۀ حوادث و زمینه‌ای برای حمله به گروههای اجتماعی مختلف است. 
اسرار گنج درۀ جنی نشانگر شناخت ابراهیم گلستان از اوضاع جامعۀ ایران در دهۀ پنجاه، و بیانی طنزآمیز از جاه‌طلبیهای سیاسی شاه و «هشداری بود بر پایان یک دوران. پیش‌بینی گلستان چهار سال بعد [با انقلاب اسلامی] درست از آب درآمد» (صدر، 230-232). این اثر را می‌توان تمثیلی از کشوری جهان سومی دانست که با ثروتهای طبیعی‌اش، و بی ‌فراهم کردن زیرساختهای لازم، وارد جهان جدید می‌شود، و به همین جهت، مصرف‌کننده باقی می‌ماند. ولخرجیهای دهاتی، اسراف ناشی از افزایش درآمد نفت در دهۀ 1350ش را به یاد می‌آورد. انتقاد تند نویسنده بر تجمل‌گرایی و مصرف‌زدگی بی‌رویۀ سالهای افزایش قیمت نفت، از چشم بینندۀ فیلم یا خوانندۀ رمان پنهان نمی‌ماند؛ و اسرار گنج درۀ جنی را به طنزی سیاسی در مخالفت با تحول بی‌ریشه‌ای بدل می‌سازد که ایران در سالهای 1350ش برای رسیدن به «تمدن بزرگ» از سر می‌گذراند. از این فراتر، «با اندکی تأمل در ظرایف این اثر می‌توان آن را چون تمثیلی به‌غایت بکر و زیرکانه از گذر کژ و معوج ایران به تجدد، تفسیر و تحلیل کرد» (میلانی، 338-340).
در 1353ش، گلستان فیلم خود را به نمایش عمومی گذاشت. او بدین وسیله، و با استفاده از «قالب یک کمدی مفرح و با بهره‌گیری از تیپهای مشهور و عامه‌پسند سینمای فارسی آن زمان (پرویز صیاد)، به نقد حکومت و افکار جاه‌طلبانۀ همۀ سردمداران» دورۀ خود پرداخت (جاهد، 38، 81). یک هفته پس از نمایش فیلم، ادارۀ سانسور که فریب ظاهر طنزآلود و عامه‌پسند آن را خورده بود، متوجه جنبۀ انتقادی اثر شد و فیلم و کتاب نوشته‌شده براساس آن را توقیف کرد. توقیف فیلم پس از نخستین اکران شاید از مهم‌ترین دلایل مهاجرت دائمی گلستان به انگلستان باشد (همو، 39-40).
این فیلم پس از اکران کوتاه‌مدت آن، مورد بررسی بسیاری از منتقدان سینمایی ایران قرار گرفت. برخی آن را به‌عنوان نمونۀ شاخصی از سینمای متفاوت ایران، ستودند (کاووسی، 50) و برخی دیگر، این فیلم را هجویه‌ای بر اوضاع ایران در اوج اقتدار حکومت شاه و انتقادی‌ترین فیلم نیمۀ اول دهۀ پنجاه دانستند (صدر، همان‌جا). هرچند گروهی اهمیت چندانی برای آن قائل نشدند و فیلم را یک اثر شبه‌سیاسی برشمردند که به شکلی طنزآمیز و تمثیلی بیان می‌شود (مهرابی، 161)، شماری دیگر نیز نقد خود را متوجه افکار سیاسی گلستان کرده، و افزوده‌اند که او با خلق یک داستان تمثیلی، می‌خواسته است بهانه‌ای برای ارائۀ اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی خود داشته باشد. از این رو، گاه گسترش طبیعی و منطقی داستان فدای نظریات سیاسی او شده، و شایستگیهای ادبی آن هم رنگ باخته است (همو، 161-162). 

مآخذ

بالایی، کریستف، ادبیات نوین فارسی، تهران، 1382ش؛ بهنود، مسعود، «از ابراهیم گلستان نوشتن»، کتابچۀ شهروند، تهران، 1386ش؛ جاهد، پرویز، نوشتن با دوربین: رودررو با ابراهیم گلستان، تهران، 1384ش؛ صدر، حمیدرضا، درآمدی بر تاریخ سیاسی سینمای ایران (1280-1380)، تهران، 1381ش؛ کاووسی، هوشنگ، «دربارۀ کتاب نوشتن با دوربین»، نگاه نو، شم‍ 67 (آبان 1384)؛ گلستان، ابراهیم، اسرار گنج درۀ جنی، تهران، 1353ش؛ مهرابی، مسعود، تاریخ سینمای ایران: از آغاز تا سال 1357، تهران، 1368ش؛ میرعابدینی، حسن، صد سال داستان‌نویسی ایران، تهران، 1377ش؛ میلانی، عباس، معمای هویدا، تهران، 1380ش.

حسن میرعابدینی