ارتبه

اَرْتَبه [artabe]، شکل یونانی یکی از واحدهای حجم در زمان هخامنشیان. این واژه درآرامی اردب، در ایلامی ایر ـ تی ـ به، در اکدی اَرَدبو، در ارمنی اَرْدو و در مصری (قبطی) و عربی اِرْدَب است. دربارۀ ریشه و خاستگاه این واحد توزین هنوز اتفاق‌نظر وجود ندارد. کامرون در1956م ‌ضمن‌نامه‌ای‌که به هینتس نوشته، این واژه را از ریشۀ اوستایی ərəδwa-/ərədva-، به معنای «بالا، برکشیده» دانسته است، یعنی کیلی چوبی برای توزین (هینتس، «ذخیره...»، 204-205 ، «راههای...»، 33). هینتس گنجایش این واحد را در ایران باستان برابر با 1/ 29 لیتر تعیین کرد (همان، 101). 
هرودت (I/241) از ارتبه به نام یک واحد ایرانی یاد می‌کند که در زمان او (نیمۀ سدۀ 5ق‌م) در بین‌النهرین هخامنشی، تقریباً 55 لیتر، برابر با 1 مِدیمنوس و 3 خوئینیکس بوده است ( ایرانیکا، II/651). بنا بر نقل قولی از ارسطو، براساس گزارشی از دیدیموس نحوی، هر آخانۀ ایرانی که واحد بزرگی برای توزین غله بود، 45 مدیمنوسِ آتنی، برابر با 216 خوئینیکس بوده است، بنابراین، در ایران باستان به ظن قوی هر ۴0 ارتبه را یک آخانه می‌سنجیده‌اند. از آنجا که هر ارتبۀ ایرانی یک‌ونیم برابر ارتبۀ مصری وزن داشته، و میزان دقیق ارتبۀ مصری معلوم است، بنابراین، هر آخانه را به تقریب می‌توان 8/21 لیتر، و هر ارتبۀ ایرانی را 51/54 لیتر محاسبه کرد (نک‍ : پاولی، III/1300). اُپر به استناد متن میخی کوچکی به زبان بابلی از سال دهم فرمانروایی داریوش که در موزۀ لوور نگهداری می‌شود، هجای PI را معادل ارتبه می‌داند (ص 457). 
هولْچ به استناد کتاب پولیانوس از سدۀ 3م می‌نویسد که یک ارتبۀ مادی [پارسی] برابر با یک مدیمنوس آتنی، یعنی 48 خوئینیکس بوده است. پولیانوس‌ازسنگ‌نبشته‌های ستونهای‌کاخی شاهی در ایران یاد می‌کند که ظاهراً به فرمان کورش کنده شده بودند و در آنها در کنار دیگر آیین‌نامه‌های درباری به ارتبه برای وزن کردن چیزهای خشک [غله] اشاره شده بوده که همان ارتبۀ پارسی هرودت بوده است (نک‍ : پاولی، III/1300-1301). در حال حاضر، خط نگارش این سنگ‌نبشته مشخص نیست و باستان‌شناسان نیز به وجود چنین ستونهایی اشاره نکرده‌اند.
آیلرس، برخلاف کامرون و هینتس، معتقد است‌که «اَرته ـ پا» (ظرف آرد) همراه بسیاری از نامهای مرتبط با اوزان و مقادیر، از راه بین‌النهرینِ هخامنشی به زبان آرامی راه یافته، و به صورت اردب عربی تقریباً 200 لیتر وزن داشته است (ص 503). در هر حال، ارتبه سده‌های متمادی در بسیاری از کشورهای اسلامی ـ عربی، به‌ویژه در مصر، به مثابۀ یک واحد معتبر برای توزین غله عمل کرده است. در مصر برای نخستین‌بار در رساله‌ای که نویسنده‌اش در سدۀ 1م و کمی بعد می‌زیسته است، به واحد ارتبه برمی‌خوریم. سپس از زمانی که مصر به صورت یکی از ایالتهای روم درآمد، ارتبه برابر با 3/ 1 3  مُدی رومی = 2/ 29 لیتر معمول گردید. پیش از آن، در زمان بطلمیوسیان، یک ارتبه قانوناً برابر با  ½4 مدی رومی = 4/ 39 لیتر بود. این ارتبۀ بطلمیوسی در زبان عامیانه به شکلهای اِرتوب، اِرتوپ، اِلْتَپ و نظیر اینها برجای مانده است (پاولی، III/1301). به قول مقدسی (ص 204) هر وَیْبه 15 من و هر اردب 6 ویبه غله بوده است. هینتس («اوزان...»، 39) هر من را 260 درهم و هر درهم را 125/3 گرم می‌نویسد، یعنی هر اردب برابر با 125/73 کیلوگرم. در نیمۀ دوم سدۀ 8 ق، به گزارش قلقشندی (3/441) در قاهره هر اردب 96 قدح کوچک و هر قدح 232 درهم بود، یعنی هر اردب 6/69 کیلو گندم بوده است. 
در سفرنامۀ گونزالِس از سال 1665م هر اردب 6 ویبه، هر ویبه 8 قدح بزرگ آمده است که هر قدح برابر با 3 رطل برنج (هر رطل160 درهم) بوده است، یعنی هر لیتر برنج 960 گرم وزن داشته است و هر اردب درست 75 لیتر بوده است (نک‍ : هینتس، همانجا). در سده‌های 18 و 19م هر اردب856/132 و 7/133 کیلو غله بوده است (همانجا؛ نک‍ : سُوِر، 404، حاشیۀ 1).
در حال حاضر یک اردب در مصر برابر با 198 لیتر، یعنی 150 کیلو گندم، 120 کیلو جو، 140 کیلو ذرت، 155 کیلو باقلا و 157 کیلو عدس است. 

مآخذ

قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، وزارت الثقافة والارشاد القومی، 1383ق/ 1963م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نیز: 

Eilers, W., «Iran and Mesopotamia», The Cambridge History of Iran, vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, London, 1946; Hinz, W., Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975; id, Islamische Masse und Gewichte, Leiden/Köln, 1970; id, Neue Wege im Altpersischen, Wiesbaden, 1973; Iranica; Oppert, M. J., «L’Etalon des mesures Assyriennes», JA, 1874, vol. IV; Pauly; Sauvaire, M. H., «La Numismatique et de la Métrologie», JA, 1884, vol. III. 
پرویز رجبی