افراغه

اِفْراغه، شهری كوچك از ایالت وشقه در شمال شرقی اندلس، 30 كیلومتری جنوب غربی لارده، در دو سوی رود زیتون (ثینكا) كه حدود 18 كمـ بالاتر از محل به هم پیوستن آن با رود ابروقرار دارد (EUE; EI2). نام این شهر در منابع اسلامی به صورت افراغه (یاقوت، 1 / 323؛ ابن ابی زرع، 136)، افراغ (همو، 156، 169) و گاه نزدیك به لفظ لاتینی آن فراغه (نك‍ : قزوینی، 549) آمده است. قدمت این شهر به دورۀ رومیها می‌رسد (EUE).
ادریسی افراغه را همراه جاقه، لارده و مكناسه از شهرهای اقلیم زیتون در ثغر اعلای اندلس شمرده كه دژی آباد با بازارها و صنعتها داشته است و مردمانش نیرومند و دلیر بوده‌اند. به گفتۀ او از افراغه تا هر یك از شهرهای لارده و طرطوشه 50 میل فاصله بوده است (2 / 538، 733). این شهر ساختی نیكو، آب فراوان، باغهای بسیار زیتون و منظری خوش داشته است (قزوینی، یاقوت، همانجاها؛ حمیری، 48). به گفتۀ قزوینی (همانجا) در این شهر سردابهایی بسیار به نام فجوج با گذرهای زیرزمینی و درهایی چند بوده است كه مردم در گریز از دشمن بدانها پناه می‌بردند. بنا به روایت مؤلفی ناشناخته، افراغه بیش از 3 هزار قریه داشته كه در هر یك خطبه خوانده می‌شده است. این رقم مبالغه‌آمیز، حاكی از تراكم جمعیت و نفوذ و انتشار اسلام در این منطقه بوده است (نك‍ : سامرایی، 56). با این حال، تقریباً هیچ اثری از دورۀ اسلامی در آنجا برجای نمانده است. احتمالاً هنگامی كه موسی بن نُصیر در 96 ق / 715 م سرقسطه را گرفت، افراغه نیز به تصرف مسلمانان درآمد و از آن پس با سرقسطه سرنوشت مشترك داشته است (EI2).
پس از پیش روی فرنگان در 330 ق / 942 م و تصرف برخی شهرهای مرزی چون اربونه، جبهۀ جدید مسلمانان در 332 ق به شهرهای افراغه، لارده و طرطوشه منتقل شد (مسعودی، 1 / 162-163؛ نیز نك‍ : مقری، 4 / 351) و این وضع تا مدتها بعد ادامه یافت. در اواخر دورۀ اموی، بنی هود بر برخی شهرهای شمال شرقی كه ثغراعلا خوانده می‌شد، از جمله افراغه، مستولی شده بودند (مراكشی، 58، 71). در 484 ق كه یوسف بن تاشفین امیر مرابطی، آهنگ اندلس كرد، از خاندان بنی هود، احمد المستعین پسر یوسف المؤتمن بر شهرهای شرق اندلس از جمله افراغه فرمان می‌راند. وی با امیر مرابطی مكاتبه كرد و از در مسالمت درآمد تا نقش حایلی را میان وی و مسیحیان داشته باشد ( الحلل ... ، 73-74). به این ترتیب، افراغه شرقی‌ترین حوزۀ تحت نفوذ مرابطون گردید (ابن ابی زرع، 136). اما چندی بعد كه یوسف بن تاشفین حكومتهای محلی را در اندلس برچید، در 486 ق افراغه را نیز فتح، و آنجا را به پایگاهی برای جهاد در برابر مسیحیان تبدیل كرد و تا 490 ق / 1097 م حاكمیت خود را بر تمام اندلس گسترد (همو، 156، 169).
پس از چندی آرامش و صلح (نك‍ : ابن عذاری، 4 / 92)، پادشاه آراگون آلفونسوی اول (حك‍ 1104-1134 م) ملقب به جنگجو (در منابع اسلامی: اذفونش) در پی استیلا بر برخی پایگاههای مهم ثغر اعلا از جمله سرقسطه در 512ق (نك‍ : مراكشی، 208)، چندی بعد نیز حركت خود را برای تصرف شهرهای باقی ماندۀ ثغراعلا، یعنی لارده، افراغه و مكناسه آغاز كرد. وی در اواخر 527 ق / 1133 م نخست مكناسه را گرفت، سپس متوجه افراغه شد، اما فتح آن كاری آسان نبود، چه این شهر بر فراز تپه‌ای با شیب تند و صعب العبور موقعی مستحكم داشت كه كار تهاجم را دشوار می‌ساخت (عنان، 1 / 121). آلفونسو با لشكر انبوه كه برخی روایات اسلامی شمار آن را 12 هزار سوار برآورد كرده‌اند (ابن اثیر، 11 / 33-34)، افراغه را مدتی طولانی در محاصره گرفت، چنانكه آزوقۀ شهر تمام شد. امیر مرابطی علی بن یوسف بن تاشفین پسر خود تاشفین را به همراه یحیی بن غانیه سردار مرابطی و والی بلنسیه و مرسیه برای كمك نظامی و تداركاتی به یاری ابن مردنیش سعد بن محمد والی افراغه فرستاد. در نبردی سخت كه در خارج شهر میان طرفین درگرفت، آلفونسو شكست خورد و به دژی در آن حوالی پناه برد، اما كمی بعد بر اثر بیماری و اندوه درگذشت (ذهبی، 20 / 233-234؛ حمیری، 48- 49؛ قس: ابن اثیر، همانجا). منابع اسلامی تاریخ این جنگ را به اختلاف: 527 ق (ذهبی، همانجا)، 528 ق (نك‍ : عنان، 1 / 123-124) و 529 ق (ابن اثیر، 11 / 33) نوشته‌اند. چندی پس از آن در 530 ق از تهاجم مشترك سعد ابن مردنیش و ابن غانیه به شهر مرزی مكناسه و خارج ساختن آن از دست مسیحیان یاد شده است (ابن عذاری، 4 / 95).
به هر روی، شكست مسیحیان در 528ق چندی مانع پیشروی آنان به سوی شهرهای مرزی مسلمانان شد. اما با آشفته شدن اوضاع در اندلس و دل مشغولی مرابطون به سركوب آشوبها و دفاع از پایگاههای خود، مسیحیان فرصت را برای اقدام غنیمت شمردند. به رغم آنكه محمد بن سعد ابن‌مردنیش به كنت بارسلون و پادشاه كاستیل باج می‌داد (مونس، 2 / 233، حاشیه)، در اواخر 1148 م / 16 شعبان 543 ق طرطوشه، و كمی پس از آن در 24 اكتبر 1149 م / 544 ق لارده با تهاجم مسیحیان به رهبری رامون برنگر چهارم، كنت بارسلون، سقوط كرد. در همان زمان یا همان روز، برپایۀ اسناد آرشیو لارده، افراغه و مكناسه نیز به دست مهاجمان متحد صلیبی به رهبری رامون برنگر افتاد (عنان، 1 / 369-370؛ EUE). روایات اسلامی سقوط افراغه را در 543ق، همزمان با استیلای موحدون بر شهرهای قرطبه، قرمونه و جَیان، یاد كرده‌اند (ابن‌اثیر، 11 / 136؛ ابن ابی زرع، 263؛ ابن‌خطیب، 4 / 347؛ قس: یاقوت، 1 / 323).

مآخذ

ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، 1972 م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن خطیب، محمد، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1397 / 1977 م؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1967 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ الحلل الموشیة، به كوشش سهیل زكار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء، 1399 ق / 1979 م؛ حمیری، محمد، الروض المعطار، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1980 م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سامرایی، خلیل ابراهیم، الثغرالاعلی الاندلسی، بغداد، 1976 م؛ عنان، محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، 1411 ق / 1990 م؛ قزوینی، زكریا، آثار البلاد، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ مراكشی، عبدالواحد، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، به كوشش محمد سعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، 1368 ق / 1949 م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق / 1968 م؛ مونس، حسین، مقدمه و حاشیه بر الحلة السیراء ابن ابار، قاهره، 1985 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

EI2; EUE.
محمدرضا ناجی