اسماعیل

اِسْماعيل‌، شهري‌ در استان‌ (اُبلاست‌) ادسا در جمهوري‌ اوكرائين‌. نام‌ اين‌ شهر در زبان‌ روسی‌ ايزمائيل‌ و در زبان‌ مولداويايی‌ سمريل‌، سميل‌ و نيز سيميل‌ بوده‌ كه‌ از واژۀ اسلاوي‌ زمی‌ به‌ معناي‌ مار و يا اژدها مشتق‌ شده‌ است‌. اين‌ واژه‌ همچنين‌ عنوانی‌ براي‌ برخی‌ اميران‌ و اشراف‌ مولداوي‌ بوده‌ است‌ (EI2, BSE3, X/ 72؛ سامی‌، 1/ 944؛ بستانی‌، 11/ 89 -90)، ولی‌ مؤلفان‌ ترك‌ برآنند كه‌ اين‌ شهر به‌نام‌ يكی‌ از سرداران‌ دولت‌ عثمانی‌ ناميده‌ شده‌ است‌. اوليا چلبی‌ در شرح‌ اين‌ مطلب‌ می‌نويسد كه‌ چون‌ در 889ق‌/ 1484م‌ و در عهد بايزيد دوم‌ سرداري‌ به‌ نام‌ قپودان‌ اسماعيل‌ (قپودان‌ = فرمانده‌، شكل‌ تركی‌ كاپيتان‌) اين‌ شهر را فتح‌ كرد، لذا «شهر اسماعيل‌» نام‌ گرفت‌ (5/ 106؛ بستانی‌، 13/ 289). 
اسماعيل‌ كه در جنوب‌ غربی‌ بسارابی‌ واقع‌ شده‌ است‌، زمانی‌ تابع‌ دولت‌ كيِف‌ روس‌ بود، سپس‌ در اختيار اشراف‌ مولداوي‌ قرار گرفت‌ و از سدۀ 10 تا 13ق‌/ 16 تا 19م‌ حدود 300 سال‌ در تصرف‌ دولت‌ عثمانی‌ بود. مدتی‌ نيز به‌ تابعيت‌ دولت‌ رومانی‌ درآمد. در 28 ژوئن‌ 1940 ظاهراً با حل‌ اختلاف‌ ميان‌ اتحاد شوروي‌ و رومانی‌ دربارۀ بسارابی‌ و بخش‌ شمالی‌ بوكووينا در 7 اوت‌ همان‌ سال‌، اسماعيل‌ به‌ تابعيت‌ جمهوري‌ اوكرائين‌ درآمد. مساحت‌آنجا 400 ،12كم 2 و داراي‌ 13بخش‌ و 6 شهر بود كه‌شهراسماعيل‌مركز آن به‌شمار می‌آمد (BSE2, XVII/ 401, 402). اسماعيل‌ تا 1954م‌ استانی‌ مستقل‌ بود و از اين‌ سال‌ شهري‌ تابع‌ استان‌ ادسا در جمهوري‌ اوكرائين‌ شد ( BSE3، همانجا). اين‌ شهر كه در ساحل‌ چپ‌ يكی‌ از شاخه‌هاي‌ رود دانوب‌ واقع‌ شده‌، در شمال‌ و شمال‌ غرب‌ با جمهوري‌ مولداوي‌ هم‌مرز است‌. از شمال‌ شرقی‌ آن‌ رود دنيستر می‌گذرد و جنوب‌ شرقی‌ اسماعيل‌ به‌ سواحل‌ درياي‌ سياه‌ محدود است‌. اين‌ شهر در منطقه‌اي‌ هموار قرار گرفته‌، و بلندترين‌ نقطۀ آن‌ در شمال‌ شرق‌ 233 متر بالاتر از سطح‌ درياست‌. در نواحی‌ جنوب‌ و جنوب‌ شرق‌ از ارتفاع‌ آن‌ كاسته‌ می‌شود و در برخی‌ نواحی‌ به‌ 90 تا 50 متر و در نزديكی‌ درياي‌ سياه‌ به‌ 30 تا 16 متر تنزل‌ می‌يابد (همانجا؛ رفعت‌، 1/ 175). ميانگين‌ دما در تابستان‌ منطقۀ اسماعيل‌ حدود 5/ 10+ و ميانگين‌ دما در زمستان‌ آن‌ 2- تا 3- سانتی‌گراد است‌ و در تابستان‌ دما، به‌ 22+ تا 23+ و در زمستان‌ دما به‌ 20- تا 25- سانتی‌گراد می‌رسد. ميزان‌ بارندگی‌ سالانۀ آن‌ 250 تا 300 ميلی‌متر در جنوب‌ و 400 تا 450 ميلی‌متر در نواحی‌ شمالی‌ است‌. بيشترين‌ بارندگی‌ در تابستان‌ و حداقل‌ آن‌ در فاصلۀ ماههاي‌ اكتبر - فوريه‌ است‌ (BSE2, XVII/ 401).
شهر اسماعيل‌ در منطقه‌اي‌ خوش‌منظره‌ واقع‌ شده‌، و غرق‌ در باغها و چمنزارهاست‌ ( BSE3، همانجا). اين‌ شهر در ساحل‌ چپ‌ شاخۀ كيلی‌ رود دانوب‌، در فاصلۀ 80 كيلومتري‌ از ساحل‌ درياي‌ سياه‌ قرار گرفته‌، و بندري‌ به‌ روي‌ ناوگان‌ دريايی‌ گشوده‌ است‌. همچنين‌ ايستگاه‌ راه‌آهن‌ نيز دارد ( BSE3, BSE2، همانجاها؛ شمعدانی‌ زاده‌، III/ 95). 
اوليا چلبی‌ در شرح‌ مربوط به‌ ساكنان‌ شهر اسماعيل‌ آورده‌ است‌ كه در شهر 3 كوي‌ مسلمان‌نشين‌ وجود دارد. ديگر اهالی‌ شهر رومی‌، ارمنی‌ و يهودي‌ هستند (5/ 106). بعدها به‌ سبب‌ جنگها و مرور زمان‌، وضع‌ تغيير يافت‌. اكنون‌ بيشتر اهالی‌ شهر اوكرائينی‌ هستند. بجز اوكرائينيها، روسها، مولداوياييها، آلبانياييها و تاتارها نيز سكنی‌ دارند كه دو گروه‌ اخير مسلمانند (BSE2, XVII/ 402). در 1971م‌ شمار اهالی‌ شهر 70 هزار نفر (BSE3, X/ 27). و در 1985م‌، 89 هزار نفر بوده‌ است‌ («فرهنگ‌...»،  479). 
تاريخ‌ بناي‌ شهر مشخص‌ نيست‌. در سدۀ 6ق‌/ 12م‌ در محل‌ شهر اسماعيل‌ دژي‌ متعلق‌ به‌ جنواييها وجود داشت‌ كه‌ بعدها در اختيار اشراف‌ حاكم‌ مولداوي‌ قرار گرفت‌. در سدۀ 10ق‌/ 16م‌ از آن‌ دژ به‌ عنوان‌ يكی‌ از استحكامات‌ متعلق‌ به‌ سپاه‌ عثمانی‌ ياد شده‌ است‌ (BSE3، همانجا؛ EI2). در 889ق‌/ 1484م‌ بايزيد دوم‌ نيروهاي‌ خود را متوجه‌ مولداوي‌ كرد. در پيكارهايی‌ كه‌ روي‌ داد كيليه‌ و آق‌ كرمان‌ كه در ولايت‌ اسماعيل‌ و نزديك‌ اين‌ شهر قرار داشتند، به‌ تصرف‌ سپاهيان‌ عثمانی‌ درآمدند (IA, V (2)/ 1108؛ قره‌چلبی‌، 390؛ اوزون‌ چارشيلی‌، 2/ 201- 202؛ نيز نك‍ : ه‍ د، آق‌ كرمان‌). خانهاي‌ كريمه‌ از نسل‌ جوجی‌ پسر چنگيز و از سلسله‌اي‌ با عنوان‌گراي‌ كه‌ به‌ مفهوم‌ نيرومند بوده‌ است‌، با دولت‌ عثمانی‌ رابطه‌اي‌ نزديك‌ برقرار كردند. پيش‌ از آن‌ نيز ميان‌ آلتين‌ اردو (اردوي‌ زرين‌) و دولت‌ عثمانی‌ روابط دوستانه‌اي‌ وجود داشت‌. در حملۀ سپاه‌ بايزيد دوم‌ به‌ مولداوي‌ منگلی‌گراي‌ كه‌ با مقام‌خانی‌ در 883ق‌/ 1478م‌ به‌ شبه‌ جزيرۀ كريمه‌ فرستاده‌ شده‌ بود، با نيرويی‌ مركب‌ از 50 هزار نفر به‌ سپاه‌ عثمانی‌ پيوست‌ و در پيكار شركت‌ كرد (اوزون‌ چارشيلی‌، 2/ 495-496، 497). اميران‌ منطقه‌ كه‌ از سپاهيان‌ عثمانی‌ شكست‌ خورده‌ بودند، نخست‌ در سالهاي‌ 890 -891ق‌/ 1485-1486م‌ به‌ پيكارهايی‌ دست‌ زدند و از كازيمير چهارم‌ شاه‌ لهستان‌ ياري‌ خواستند، ولی‌ طرفی‌ نبستند و دولت‌ عثمانی‌ همچنان‌ منطقه‌ را در دست‌ داشت‌ (همو، 2/ 203، 204). 
اسماعيل‌ در عهد سليمان‌ قانونی‌ و پس‌ از آن‌ گسترش‌ يافت‌ و در سدۀ 10ق‌ يكی‌ از شهرهاي‌ مهم‌ تابع‌ دولت‌ عثمانی‌ شد، چنانكه در 1003ق‌/ 1595م‌ يكی‌ از مراكز نظامی‌ مهم‌ سپاه‌ 
عثمانی‌ بود ، IA) همانجا). در 976ق‌/ 1569م‌ سلطان‌ سليم‌ دوم‌ گروهی‌ از نوغايها را در اين‌ ناحيه‌ سكنی‌ داد (BSE3، همانجا؛ اوليا چلبی‌، 7/ 496). در سدۀ 11ق‌/ 17م‌ با هجوم‌ قزاقها شهر اسماعيل‌ و دژ آن‌ دستخوش‌ ويرانی‌ شد. در 1010ق‌/ 1602م‌ قزاقها به‌ سوي‌ رود دانوب‌ هجوم‌ بردند و در نواحی‌ مجاور اسماعيل‌ دست‌ به‌ نهب‌ و غارت‌ زدند. هجوم‌ قزاقها به‌ اين‌ ناحيه در 1033ق‌/ 1624م‌ تكرار شد. در سدۀ 11ق‌ با مهاجرت‌ عناصري‌ از تركان‌ كه‌ از شرق‌ آمده‌ بودند، موقعيت‌ نيروهاي‌ عثمانی‌ تا اندازه‌اي‌ استحكام‌ پذيرفت‌ (IA، همانجا). اوليا چلبی‌ شهر اسماعيل‌ را از موقوفات‌ وابسته‌ به‌ مكه‌ و مدينه در آن‌ زمان‌ نوشته‌ است‌ (5/ 160). 
در سدۀ 12ق‌/ 18م‌ در جريان‌ جنگهايی‌ كه‌ طی‌ سالهاي‌ 1182- 1188ق‌/ 1768-1774م‌ ميان‌ دو دولت‌ روسيه‌ و عثمانی‌ روي‌ داد، سپاهيان‌ روسی‌ در 26 ژوئيۀ 1770 شهر و استحكامات‌ اسماعيل‌ را تصرف‌ كردند. در 1185ق‌/ 1771م‌ اسماعيل‌ پايگاه‌ نيروي‌ دريايی‌ روسيه در منطقۀ دانوب‌ شد (IA, V(2)/ 1109; BSE2, XVII/ 400). اين‌ جنگ‌ 6 ساله‌ سرانجام‌ به‌ پيمان‌ كوچوك‌ قينارجه‌ منتهی‌ شد. طبق‌ مادۀ 16 اين‌ پيمان‌، آق‌ كرمان‌، كيليه‌ و اسماعيل‌ از سوي‌ دولت‌ روسيه‌ به دولت‌ عثمانی‌ بازگردانده‌ می‌شد (راسم‌، 1/ 968، 984-987؛ لاموش‌، 149، 154؛ سامی‌، 5/ 3914). اندكی‌ پيش‌ از آغاز جنگ‌ روس‌ و عثمانی‌(1201- 1205ق‌/ 1787-1791م‌)،مقامات‌ عثمانی‌ با سرپرستی‌ مهندسان‌ آلمانی‌ و فرانسوي‌ شهر اسماعيل‌ را به‌ صورت‌ دژي‌ استوار با ديوارهاي‌ محكم‌ و محوطۀ ويژه‌ سپاهيان‌ و سلاحهاي‌ سنگين‌ در آوردند كه‌ خندقی‌ بزرگ‌ گرد آن‌ حفر شده‌ بود. در 11 نقطۀ اين‌ دژ 260 سلاح‌ سنگين‌ كار گذارده‌ بودند ( BSE2، همانجا). در آن‌ هنگام‌ سپاه‌ مدافعان‌ اسماعيل‌ مركب‌ از 45 هزار نفر بود. در 1204ق‌/ 1790م‌ سپاه‌ روسيه‌ مأمور تصرف‌ دژ اسماعيل‌ شد، ولی‌ اقدام‌ آنان‌ با توفيق‌ همراه‌ نشد. در 1791م‌ به‌ فرمانده‌ سپاهيان‌ روس‌ كه‌ اسماعيل‌ را در محاصره داشتند، فرمان‌ تسخير شهر داده‌ شد (همانجا؛ راسم‌، 3/ 1195-1197؛ اوزون‌ چارشيلی‌، IV(1)/ 574). سپاه‌ روس‌ از 31 هزار نفر و 500 سلاح‌ سنگين‌ و نيز ناوگان‌ دريايی‌ تشكيل‌ شده‌ بود (BSE3, X/ 73). اسماعيل‌ بجز راه‌ خشكی‌ از راه‌ رود دانوب‌ نيز در محاصره‌ گرفته‌ شد. حمله‌ به دژ اسماعيل‌ 6 روز ادامه‌ يافت‌. در 7 دسامبر 1790 به‌ فرمانده‌ سپاه‌ عثمانی‌ در اسماعيل‌ 24 ساعت‌ مهلت‌ داده‌ شد تا دژ را تسليم‌ كند، ولی‌ فرمانده‌ سپاه‌ عثمانی‌ آن‌ را نپذيرفت‌. در روزهاي‌ 9 و 10 دسامبر همان‌ سال‌ دژ زير آتش‌ شديد 600 عراده‌ توپ‌ قرار گرفت‌. سپاه‌ روس‌ از شرق‌ و غرب‌ و جنوب‌ دژ اسماعيل‌ را مورد حمله‌ قرار داد. سرانجام‌، استحكامات‌ سپاه‌ عثمانی‌ در هم‌ شكست‌ (BSE2، همانجا) و شهر به‌ تصرف‌ سپاهيان‌ روس‌ درآمد. 
در نبرد اسماعيل‌ سپاهيان‌ عثمانی‌ 26 هزار كشته‌ برجاي‌ گذاردند. 9 هزار نفر از مدافعان‌ شهر به‌ اسارت‌ روسها درآمدند. همچنين‌ در اين‌ پيكار 245 سلاح‌ سنگين‌ و 30 كشتی‌ به‌ تصرف‌ روسها درآمد (همانجا). مآخذ روسی‌ شمار تلفات‌ ارتش‌ روسيه‌ را 037 ،2كشته‌ و 933 ،2 مجروح‌ نوشته‌اند (همانجا)، ولی‌ مؤلفان‌ عثمانی‌ تلفات‌ سپاه‌ روس‌ را 15 هزار كشته‌ ذكر كرده‌اند (جودت‌، 5/ 94، 96). 
آيدوسلی‌ محمدپاشا به‌ شرط مصون‌ ماندن‌ جان‌ و مال‌ اهل‌ اسلام‌ تن‌ به‌ اسارت‌ داد، ولی‌ روسها به‌ عهد خود وفا نكردند و بسياري‌ از جمله‌ خود آيدوسلی‌ محمدپاشا را كشتند (همو، 5/ 95؛ اوزون‌ چارشيلی‌، IV(1)/ 577). جنگ‌ سالهاي‌ 1787-1791م‌ با پيمان‌ صلح‌ ياسی‌ (به‌ تركی‌: ياش‌) در 14 جمادي‌ الاول‌ 1206ق‌/ 9 ژانويۀ 1792م‌ پايان‌ پذيرفت‌. طبق‌ اين‌ پيمان‌ كه‌ مشتمل‌ بر 13 ماده‌ بود، شبه‌ جزيرۀ كريمه‌ و جزيرۀ تامان‌ به‌ روسيه‌ واگذار شد. در مقابل‌، روسيه‌ بسارابی‌، آق‌ كرمان‌، كيليه‌ و اسماعيل‌ را به دولت‌ عثمانی‌ بازگرداند و رود دنيستر مرز روسيه‌ شناخته‌ شد. گرجستان‌ نيز به‌صورتی‌ كامل‌ در اختيار روسيه‌ قرار گرفت‌ (لاموش‌، 154؛ راسم‌، 3/ 1211، 1212؛ IA, V(2)/ 1109؛ اوزون‌ چارشيلی‌، IV(1)/ 591, 592). پس‌ از انعقاد صلح‌ ياسی‌، دولت‌ عثمانی‌ در سالهاي‌ 1208-1209ق‌/ 1794- 1795م‌ طبق‌ فرمان‌ سلطان‌ سليم‌ سوم‌ دژ اسماعيل‌ را مرمت‌ كرد. فرمان‌ سلطان‌ اكنون‌ در موزۀ ادسا موجود است‌ (EI2).
در 1224ق‌/ 1809م‌، در جنگ‌ روس‌ و عثمانی‌، بار سوم‌ اسماعيل‌ به‌ تصرف‌ نيروهاي‌ روسيه درآمد. اين‌ جنگ‌ نيز با پيمان‌ صلح‌ بخارست‌ در 16 جمادي‌ الاول‌ 1227ق‌/ 28 مۀ 1812م‌ پايان‌ گرفت‌ (BSE2, XVII/ 400; BSE3, X/ 73). طبق‌ مادۀ 4 اين‌ پيمان‌ مرز روسيه‌ كه‌ رود دنيستر بود، به‌ حدود رودخانۀ پروت‌ انتقال‌ يافت‌ و بسارابی‌ و نيز اسماعيل‌ در تصرف‌ روسيه‌ باقی‌ ماند (BSE3, IV/ 164؛ BSE2، همانجا؛ فريد، 401، 402؛ جودت‌، 10/ 23، 24). پس‌ از جنگهاي‌ كريمه‌ ميان‌ دو دولت‌ روسيه‌ و عثمانی‌ در سالهاي‌ 1269-1272ق‌/ 1853- 1856م‌، چهارمين‌ بار اسماعيل‌ از سوي‌ نيروهاي‌ روسيه‌ مسخر، و طبق‌ پيمان‌ صلح‌ سن‌ استفانو به‌ صورتی‌ قطعی‌ به‌روسيه‌ واگذار شد. 
پس‌ از انقلاب‌ 1917م‌ روسيه‌، و خروج‌ اين‌ كشور از صحنۀ جنگ‌ جهانی‌ اول‌، در ربيع‌الاول ‌1336/ ژانويۀ 1918 شهر و منطقۀ اسماعيل‌ در اختيار دولت‌ رومانی‌ قرار گرفت‌. در 1940م‌ در نتيجۀ توافق‌ با دولت‌ آلمان‌، اسماعيل‌ به دولت‌ اتحاد شوروي‌ بازگردانده‌ شد. در جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ در ژوئيۀ 1941 بار ديگر اسماعيل‌ به‌ تصرف‌ ارتش‌ رومانی‌ درآمد. در 26 اوت‌ 1944 ارتش‌ شوروي‌ اسماعيل‌ را از تصرف‌ رومانی‌ خارج‌ كرد (BSE3, X/ 73).  پس‌ از فروپاشی‌ اتحاد شوروي‌ و استقلال‌ جمهوري‌ اوكرائين‌، اسماعيل‌ در اختيار اين‌ جمهوري‌ قرار گرفت‌. 
اوليا چلبی‌ كه‌ خود از اسماعيل‌ ديدن‌ كرده‌ بود، می‌نويسد كه‌ بناي‌ شهر از گل‌ آميخته‌ به‌ ريگ‌ است‌. شهر تنها داراي‌ يك‌ گرمابه‌ است‌. اين‌ گرمابه‌ چندان‌ كثيف‌ و آلوده‌ است‌ كه‌ استحمام‌كنندگان‌ از آمدن‌ خود به‌ آنجا پشيمان‌ می‌شوند. وي‌ شمار خانه‌هاي‌ شهر را دو هزار و دكانها را حدود 800 باب‌ نوشته‌ است‌ كه‌ اغلب‌ با تخته‌ پوشيده‌ شده‌اند (5/ 106). به‌ نوشتۀ او عسل‌، پنير، كره‌ و خاويار از محصولات‌ اسماعيل‌ است‌. گندم‌ و جو اين‌ ناحيه‌ به‌ غايت‌ لطيف‌ و سفيد است‌. شهر آق‌ كرمان‌ در شمال‌ اسماعيل‌ واقع‌ است‌ و سالانه‌ از اين‌ ناحيه دو هزار ارابه‌ ماهی‌ به‌ مسكو فرستاده‌ می‌شود. در 1046ق‌/ 1636م‌ كنعان‌ پاشا قلعۀ آن‌ را از نو بنا كرد كه‌ 4 سوي‌ آن‌ به‌ طول‌ 20 هزار قدم‌ است‌ (همو، 5/ 107). درون‌ قلعه‌ مسجد، انبار غله‌ و خانه‌ براي‌ استفادۀ 150 نفر وجود دارد (همو، 5/ 107- 108). وي‌ همچنين‌ نوشته‌ است‌ كه‌ 400 نفر در خدمت‌ حاكم‌ هستند. شهر داراي‌ امين‌ گمرك‌، قاضی‌، فرمانده‌ سپاه‌، سردارينی‌چري‌، ميراب‌ و محتسب‌ است‌ (5/ 106). 
تا پيش‌ از انقلاب‌ روسيه‌، اسماعيل‌ به‌ عنوان‌ شهري‌ بندري‌ مهم‌ براي‌ حمل‌ غلّه‌ بود. اين‌ شهر در جنگ‌ جهانی‌ دوم‌ ويران‌ شد، ولی‌ پس‌ از آن‌ در سالهاي‌ اجراي‌ برنامۀ 5 سالۀ 1946-1950م‌، اين‌ شهر به‌ ويژه‌ بخش‌ بندري‌ آن‌ بازسازي‌ شد. اسماعيل‌ كه‌ بندري‌ بازرگانی‌ ميان‌ اتحاد شوروي‌ و كشورهاي‌ اروپاي‌ شرقی‌ بود، رفته‌رفته‌ به‌ صورت‌ بندري‌ مكانيزه‌ و يكی‌ از مراكز كشتيرانی‌ رود دانوب‌ درآمد. در شهر تأسيسات‌ صنعتی‌ همچون‌ نيروگاه‌ برق‌ بخاري‌ بزرگ‌، كارخانه‌هاي‌ تعمير كشتی‌، توليد مصالح‌ ساختمانی‌، تعمير موتور، كاغذ سازي‌ و شيلات‌ احداث‌ شد (BSE3, XVII/ 401; BSE3, X/ 73).
در منطقۀ قلعه‌ كه ديوارهاي‌ آن‌ فرو ريخته‌، مسجدي‌ از سدۀ 9ق‌/ 15م‌ برجا مانده‌ است‌. از آثار معماري‌ سدۀ 19م‌ می‌توان‌ به‌ مجموعۀ كليسايی‌ پاكروفسكی‌ (1831م‌) و نيز كليساهاي‌ راژدستونسكی‌ (1823م‌) و نيكلايف‌ (1833م‌) اشاره‌ كرد. در شهر موزه‌اي‌ به‌ نام‌ آ. و. سووروف‌ داير است‌ (همانجا). 

مآخذ

اوزون‌ چارشيلی‌، اسماعيل‌ حقی‌، تاريخ‌ عثمانی‌، ترجمۀ وهاب‌ ولی‌، تهران‌، 1370ش‌؛ اوليا چلبی‌، محمد، سياحت‌نامه‌، استانبول‌، ج‌ 5، 1315ق‌، ج‌ 7، 1928م‌؛ بستانی‌؛ جودت‌، احمد، تاريخ‌، استانبول‌، 1309ق‌؛ راسم‌، احمد، عثمانلی‌ تاريخی‌، استانبول‌، 1326-1329ق‌؛ رفعت‌ افندي‌، احمد، لغات‌ تاريخيه‌ و جغرافيه‌، استانبول‌، 1299ق‌؛ سامی‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306-1314ق‌؛ فريد، محمد، تاريخ‌ الدولۀ العليۀ العثمانيۀ، بيروت‌، دارالنفائس‌؛ قره‌چلبی‌، عبدالعزيز، روضۀ الابرار المبين‌ بحقايق‌ الاخبار، قاهره‌، 1248ق‌؛ لاموش‌، تاريخ‌ تركيه‌، ترجمۀ سعيد نفيسی‌، تهران‌، 1316ش‌؛ نيز: 

BSE 2 ; BSE 3 ; EI 2 ; IA; Şem'dâni-Zâde, S., Mür'i 't-tevârih, Istanbul, 1981; Sovetskiĭ entsiklopedicheskiĭ slovar', Moscow, 1987; Uzunçarsılı, I.H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982. 
عنايت‌الله‌ رضا