اسلام آباد

اِسْلام‌آباد، پايتخت‌ جديد جمهوري‌ اسلامی‌ پاكستان‌. اين‌ شهر كه در نزديكی‌ راولپندي‌ قرار دارد، در اكتبر 1959/ مهر 1338 به‌ جاي‌ شهر كراچی‌ به‌ عنوان‌ پايتخت‌ پاكستان‌ برگزيده‌ شد و در فوريۀ 1960 نام‌ اسلام‌ آباد براي‌ آن‌ انتخاب‌ گرديد (ذبيح‌، 241؛ نلسن‌، 147 ؛ اردو...، 2/ 702-703). 
پس‌ از تشكيل‌ پاكستان‌ در 14 اوت‌ 1947م‌/ 23 مرداد 1326ش‌ كراچی‌ تا 13 سال‌ پايتخت‌ آن‌ كشور بود (ذبيح‌، 195) و چون‌ از نظر موقعيت‌ دفاعی‌، اداري‌، جغرافيايی‌ و اجتماعی‌ و نيز از حيث‌ آب‌ و هوا مناسب‌ نبود، در فوريۀ 1959 به‌ فرمان‌ ايوب‌خان‌، رئيس‌ جمهور وقت‌، كميسيونی‌ به‌ رياست‌ يحيی‌ خان‌ جهت‌ گزينش‌ محلی‌ مناسب‌ براي‌ پايتخت‌ جديد تشكيل‌ شد (نلسن‌، 145) كه‌ نتيجۀ آن‌ انتخاب‌ اسلام‌ آباد به‌ عنوان‌ پايتخت‌ جديد بود. بناي‌ اين‌ شهر از اكتبر 1961 آغاز گرديد ( اردو، همانجا؛ اسلام‌ آباد، 19 )، اما چون‌ پايتخت‌ جديد يكباره‌ آماده‌ نمی‌شد، راولپندي‌ كه‌ مركز ستادهاي‌ ارتش‌ بود، از 1959 تا 1969م‌ به‌ صورت‌ پايتخت‌ موقت‌ درآمد (اسعدي‌، 2/ 123؛ ذبيح‌، همانجا)، تا اينكه ‌سرانجام ‌اسلام‌آباد به ‌طور كامل ‌و قطعی ‌پايتخت ‌پاكستان ‌شد (همانجا). 

اوضاع‌ جغرافيايی‌

اسلام‌ آباد در فاصلۀ 33 و 19 تا 33 و 50 عرض‌ شمالی‌، و 72 و 23 تا 72 و 34 طول‌ شرقی‌ قرار گرفته‌ ( EI2 ؛ اسلام‌ آباد، همانجا)، و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ دريا بين‌ 762 تا 615 ،1متر است‌. اين‌ شهر در كرانۀ شمال‌ شرقی‌ فلات‌ پوتوهار در دامنۀ تپه‌هاي‌ مارگله‌ قرار دارد («حقايق‌...»، 80 ؛ حاج‌ سيدجوادي‌، 167؛ نيز نك‍ : «گردش‌...»، 7). دماي‌ متوسط اسلام‌ آباد در تابستان‌ به‌ 39 و در زمستان‌ به‌ 3 سانتی‌گراد می‌رسد (BSE3, X/ 487). متوسط بارندگی‌ سالانۀ آن‌ 143 ،1ميلی‌متر است‌ (رضا، 26 ؛ «اسلام‌آباد زيبا»، 20). 
جمعيت‌ اسلام‌ آباد با حومۀ آن‌ در 1972م‌، 641 ،76نفر؛ در 1978م‌، 165هزارنفر (رضا،همانجا)؛ و در1982م‌، 210هزار نفر بود (همانجا). اين‌ شمار در 1983م‌، به‌ 286 ،340رسيد كه‌ از آن‌ جمله‌ جمعيت‌ شهر 364 ،204نفر (341 ،113نفر مرد و 023 ،91نفر زن‌) بود (رضا، همانجا). در 1992م‌ جمعيت‌ اسلام‌ آباد 380 هزار نفر بوده‌ است‌ («اسلام‌ آباد زيبا»، همانجا). 
در محلی‌ كه‌ اكنون‌ اسلام‌ آباد قرار دارد، شهري‌ كهن‌ به‌ نام‌ كوري‌ وجود داشته‌ كه‌ زمانی‌ گويا مركز تجاري‌ بزرگی‌ بوده‌ است‌. در آنجا مسجدي‌ وجود دارد كه‌ بنابر بعضی‌ روايات‌ در 189ق‌/ 805م‌ بنا شده‌ است‌ (حاج‌ سيدجوادي‌، همانجا)؛ در منطقۀ موريان‌ نيز آثاري‌ متعلق‌ به‌ زمان‌ بودا باقی‌ مانده‌ است‌. همچنين‌ شهري‌ كهن‌ از هندوها در سيدپور (در حومۀ اسلام‌ آباد) برجا مانده‌ است‌. اين‌ منطقه‌ مسير رودخانۀ سوان‌ بوده‌، و در آنجا آثاري‌ متعلق‌ به دوران‌ ماقبل‌ تاريخ‌ به دست‌ آمده‌ است‌ كه در «موزۀ آثار طبيعی‌ اسلام‌ آباد» نگهداري‌ می‌شود (همانجا؛ اسلام‌ آباد، 39 -37 ؛ ذبيح‌، 487) . در اين‌ شهر معبدي‌ متعلق‌ به‌ هندوان‌ نيز وجود دارد. راهی‌ كهن‌ كه در دوران‌ پادشاهان‌ تيموري‌ هند ساخته‌ شده‌ است‌، از تپه‌هاي‌ مارگله‌ عبور می‌كند (همانجاها). 
در 1959م‌ كه‌ اسلام‌آباد به‌ عنوان‌ مركز پاكستان‌ تعيين‌ شد، كمتر اثري‌ از آبادي‌ در آن‌ وجود داشت‌، ولی‌ در مدتی‌ كمتر از 10 سال‌، بزرگ‌ راهها، خيابانهاي‌ وسيع‌، ساختمانهاي‌ بزرگ‌، پاركها، تفريح‌ گاههاي‌ عمومی‌، دانشگاهها، كتابخانه‌ها، مساجد، مدارس‌، بازارها و... در آن‌ پديد آمد. 
اسلام‌ آباد از نظر طراحی‌ و معماري‌ داراي‌ هماهنگی‌، و نظير شهرهاي‌ دهلی‌ نو، كانبرا و برازيلياست‌. در احداث‌ اين‌ پايتخت‌ جديد معماران‌، شهرسازان‌ و طراحان‌ معروف‌ بين‌ المللی‌ مانند دوكسيادس‌، دارل‌ استون‌ و پونتی‌ شركت‌ داشتند (راجپوت‌، 44؛ اسلام‌ آباد، 25). 
از نقطۀ مركزي‌ شهر اسلام‌ آباد، 4 بزرگ‌ راه‌ منشعب‌ می‌شوند كه‌ پهناي‌ هريك‌ از آنها 8/ 365 متر است‌ و هر يك‌ به‌ ميدانی‌ به‌ وسعت‌ 1/ 3 كم2 منتهی‌ می‌شوند. دو بزرگ‌راه‌ «اسلام‌ آباد» و «كشمير» نيز از طريق‌ بزرگ‌ راه‌ سراسري‌ پاكستان‌، اسلام‌ آباد را با شهرهاي‌ ديگر كشور مانند لاهور و پيشاور و ناحيۀ كشمير متصل‌ می‌كند. وسعت‌ شهر در طرح‌ كلی‌ 5/ 165 ،1كم2 در نظر گرفته‌ شده‌ است‌ (ذبيح‌، 236). 
براي‌ رساندن‌ آب‌ به‌ اسلام‌ آباد دو سد بزرگ‌ راول‌ و سيملی‌ با درياچه‌هاي‌ آنها و نيز چند چاه‌ عميق‌ احداث‌ شده‌ است‌. سد راول‌ با ارتفاع‌ 38/ 24 متر داراي‌ درياچه‌اي‌ به‌ وسعت‌ 8/ 77 كم2 است‌ (همو، 477) و سد سيملی‌ گنجايش‌ 110 هزار كيلوليتر آب‌ دارد و با ارتفاع‌ 84 متر در دهكده‌اي‌ به‌ نام‌ سيملی‌ در 38 كيلومتري‌ اسلام‌ آباد واقع‌ شده‌، و بلندترين‌ سد پاكستان‌ است‌ (همو، 246-247). 

زبان‌ و مذهب‌

غالب‌ مردم‌ روستايی‌ اين‌ ناحيه‌ به‌ زبان‌ پوتوهاري‌ - كه‌ لهجه‌اي‌ از زبان‌ پنجابی‌ است‌ - سخن‌ می‌گويند و بيشتر مردم‌ شهر به‌ پوتوهاري‌ و پنجابی‌ و اردو تكلم‌ می‌كنند؛ اما چون‌ اكثر آنان‌ كارمندان‌ دولت‌ مركزي‌ و سفارتخانه‌ها و كارگران‌ و كارمندان‌ برخی‌ كارخانه‌هاي‌ كوچك‌ و بازرگانان‌ و مغازه‌دارانی‌ هستند كه در 30 سال‌ اخير در اسلام‌ آباد اسكان‌ يافته‌اند، زبان‌ انگليسی‌ نيز در ميان‌ آنان‌ رايج‌ است‌. مذهب‌ اهالی‌ شهر، اسلام‌ است‌ و تنها شمار اندكی‌ مسيحی‌ در آنجا زندگی‌ می‌كنند. 

دانشگاهها

در اسلام‌آباد 3 دانشگاه‌به‌نامهاي‌دانشگاه‌قائداعظم‌، دانشگاه‌ آزاد علامه‌ اقبال‌ و دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامی‌ وجود دارد: 
دانشگاه‌ قائد اعظم‌ در 1965م‌ تأسيس‌ شد و در 1971م‌ به‌ محل‌ كنونی‌ در خيابان‌ مارگله‌ انتقال‌ يافت‌ و در 1976م‌ (جشن‌ صدمين‌ سال‌ ولادت‌ مؤسس‌ پاكستان‌) به‌ نام‌ قائد اعظم‌ ناميده‌ شد. 
شمار دانشجويان‌ اين‌ دانشگاه در مقاطع‌ مختلف‌ از دو هزار نفر تجاوز كرده‌، و هر سال‌ رو به‌ فزونی‌ است‌ («جزوه‌...»، جمـ ؛ ذبيح‌، 340- 348؛ «راهنما...»، 423-437). 
دانشگاه‌ آزاد علامه‌ اقبال‌ در پی‌ قانون‌ مصوب‌ 1974م‌ به‌ وجود آمد و مقارن‌ با جشن‌ 100 سالۀ ولادت‌ اقبال‌ در 1977م‌ به‌ نام‌ او نام‌گذاري‌ شد («دانشگاه‌...»، جم‍؛ ذبيح‌، 349-360؛ «راهنما»، 9-29). 
دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامی‌ در 1980م‌ به‌ وجود آمد و ادارۀ تحقيقات‌ اسلامی‌ بدان‌ منضم‌ شد. اين‌ اداره در 1958م‌ تأسيس‌ گرديده‌ بود و در 1980م‌ وابسته‌ به دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامی‌، و در 1985م‌ جزو آن‌ دانشگاه‌ شد. اكنون‌ در دانشگاه‌ بين‌ الملل‌ اسلامی‌ علوم‌ مختلف‌ از قبيل‌ اقتصاد و حقوق‌ اسلامی‌ و علوم‌ دينی‌ و زبان‌ و ادبيات‌ عرب‌، در مقطعهاي‌ ليسانس‌، فوق‌ ليسانس‌ و دكتري‌ تدريس‌ می‌شود (ذبيح‌، 361- 369؛ «راهنما»، 145-163). اين‌ دانشگاه‌ صدها دانشجو از كشورهاي‌ مختلف‌ دنيا می‌پذيرد تا در علوم‌ اسلامی‌ تحصيل‌ كنند. تدريس‌ در اين‌ دانشگاه‌ عموماً به‌ زبان‌ عربی‌، و در برخی‌ موارد به‌ انگليسی‌ صورت‌ می‌گيرد. 
در اسلام‌ آباد يك‌ دانشكدۀ علوم‌ بازرگانی‌ پسرانه‌ و 6 دانشكدۀ علوم‌ و ادبيات‌ پسرانه‌ و 6 دانشكدۀ علوم‌ و ادبيات‌ دخترانۀ دولتی‌ نيز وجود دارد كه در آنها دانشجويان‌ تا مقطع‌ ليسانس‌ در علوم‌ و ادبيات‌ تحصيل‌ می‌كنند. 
در زمان‌ ذوالفقار علی‌ بوتو، همۀ مؤسسات‌ آموزشی‌ دولتی‌ شدند، اما پس‌ از او دولت‌ پاكستان‌ به‌ مؤسسات‌ خصوصی‌ اجازه داد تا دبستانها و دبيرستانها و دانشكده‌ها و حتی‌ دانشگاههاي‌ غير دولتی‌ تأسيس‌ كنند. 

ديگر مؤسسات‌ علمی‌ و فرهنگی‌

شوراي‌ نظريۀ اسلامی‌

اين‌ شورا در 1957م‌ تأسيس‌ شد و اعضاي‌ آن‌ متخصصان‌ فقه‌ و حقوق‌ اسلاميند كه‌ به‌ توصيۀ وزارت‌ امور مذهبی‌، به دستور رئيس‌ جمهور انتخاب‌ می‌شوند. وظيفۀ اصلی‌ آنان‌ بررسی‌ كليۀ قوانين‌ موجود كشور و تطبيق‌ آنها با اصول‌ اسلامی‌ و ارائۀ پيشنهادهايی‌ به دولت‌ مركزي‌ و دادگاه‌ شرعی‌ فدرال‌ براي‌ اصلاح‌ يا لغو قوانينی‌ است‌ كه‌ با شريعت‌ منافات‌ دارند (ذبيح‌، 411-416). 

دادگاه‌ شرعی‌ فدرال‌

اين‌ دادگاه در 1980م‌ تشكيل‌ شد و متشكل‌ از اعضايی‌ است‌ كه‌ از ميان‌ علما و فقهاي‌ مذاهب‌ مختلف‌ اسلامی‌ و حقوق‌دانان‌ انتخاب‌ شده‌اند. از جمله‌ وظايف‌ اين‌ دادگاه‌ بررسی‌ كليۀ قوانين‌ موجود كشور و ارائۀ قوانين‌ ناسازگار با شريعت‌ به دولت‌ مركزي‌، و تقديم‌ پيشنهادهايی‌ براي‌ تطبيق‌ آنها با اصول‌ شريعت‌ اسلامی‌ است‌. اين‌ دادگاه‌ با ادارۀ تحقيقات‌ اسلامی‌ و شوراي‌ نظريۀ اسلامی‌ همكاري‌ می‌كند (همو، 415). 

مؤسسۀ ملی‌ زبانهاي‌ نوين‌

اين‌ مؤسسه‌ كه‌ وابسته‌ به دانشگاه‌ قائد اعظم‌ است‌، در 1970م‌ به‌ عنوان‌ مركز آموزش‌ زبانهاي‌ نوين‌ تأسيس‌ شد. بخش‌ فارسی‌ اين‌ مؤسسه‌ از 1349ش‌ شروع‌ به‌ كار كرد و در 1351ش‌ كلاسهاي‌ فوق‌ ليسانس‌ آن‌ گشايش‌ يافت‌. در 1367ش‌ نخستين‌ گروه دانشجويان‌ فوق‌ ليسانس‌ از اين‌ بخش‌ فارغ‌ التحصيل‌ شدند (پيرنيا، 99 -101). 

مركز تحقيقات‌ فارسی‌ ايران‌ و پاكستان‌

اين‌ مركز در 1349ش‌ طبق‌ موافقت‌ نامه‌اي‌ بين‌ دو دولت‌ در راولپندي‌ تأسيس‌ شد و اكنون‌ در اسلام‌ آباد مشغول‌ فعاليت‌ است‌. كتابخانۀ بزرگ‌ «داتا گنج‌بخش‌» وابسته‌ به‌ اين‌ مركز است‌. اين‌ كتابخانه‌ از لحاظ كتابهاي‌ فارسی‌ از غنی‌ترين‌ كتابخانه‌هاي‌ پاكستان‌ است‌ و 351 ،15نسخۀ خطی‌ به‌ زبانهاي‌ فارسی‌، عربی‌ و اردو، و شمار بسياري‌ از كتابهاي‌ كمياب‌ و ناياب‌ چاپ‌ سنگی‌ دارد. 

مقتدرۀ قومی‌ زبان‌ (فرهنگستان‌ پاكستان‌)

اين‌ مؤسسه در 4 اكتبر 1979 به‌ وجود آمد و وظيفۀ اساسی‌ آن‌ تهيه‌ و اجراي‌ وسائل‌ پيشرفت‌ زبان‌ اردو و واژه‌ گزينی‌ براي‌ آن‌ است‌. 

بناهاي‌ دولتی‌

از مهم‌ترين‌ بناهاي‌ دولتی‌ اسلام‌ آباد اينها را می‌توان‌ برشمرد: ايوان‌ صدر (كاخ‌ رياست‌ جمهوري‌)، ايوان‌ نخست‌ وزيري‌، مجلس‌ ملی‌، ديوان‌عالی‌ كشور، كاخ‌ وزارت‌ خارجه‌، ايوان‌ نمايندگان‌ (ممتاز، .(187-188 

مراكز عمومی‌

مزار شاه‌ عبداللطيف‌ امام‌ بري‌ (از صوفيان‌ بزرگ‌ دورۀ شاه‌ جهان‌ و اورنگ‌ زيب‌)

اين‌ مزار در بخش‌ شمال‌ غربی‌ اسلام‌ آباد در دهكده‌اي‌ به‌ نام‌ نور شاهان‌ واقع‌ است‌. در اطراف‌ آن‌ چند مزار و گنبدِ يك‌ آتشكده‌ وجود دارد (ذبيح‌، 490-491؛ حاج‌ سيدجوادي‌، 167). 

گولره‌ شريف‌

در حومۀ اسلام‌ آباد در غرب‌ راولپندي‌ روستايی‌ به‌ نام‌ گولره‌ شريف‌ واقع‌ است‌ كه‌ مزار مهرعليشاه‌ قادري‌ (1859-1937م‌) در آنجاست‌ (همانجا؛ ذبيح‌، 492-493؛ اسلام‌ آباد، 23-24). در اين‌ روستا كتابخانۀ بزرگی‌ وجود دارد كه در آن‌ حدود 15 هزار مجلد كتاب‌ چاپی‌ به‌ اردو، فارسی‌ و عربی‌، و تقريباً 100 ،1نسخۀ خطی‌ موجود است‌ كه‌ صدها نسخۀ آن‌ به‌ فارسی‌ و عربی‌ است‌. 

جامع‌ فيصل‌

مسجدي‌ كه‌ ملك‌ فيصل‌ در 1966م‌ سنگ‌ بناي‌ آن‌ را نهاد (ذبيح‌، 87 -80؛ ممتاز، 188-190).

مآخذ

اردو دايرۀ معارف‌ اسلاميه‌، لاهور، 1400ق‌/ 1980م‌؛ اسعدي‌، مرتضی‌، جهان‌ اسلام‌، تهران‌، مركز نشر دانشگاهی‌؛ پيرنيا، علی‌، «مركز تحقيقات‌ فارسی‌ ايران‌ و پاكستان‌ و مؤسسۀ ملی‌ زبانهاي‌ نوين‌»، دانش‌، 1370ش‌، شم 26؛ حاج‌ سيدجوادي‌، كمال‌، «اسلام‌ آباد»، ميراث‌ جاودان‌، رايزنی‌ فرهنگی‌ سفارت‌ جمهوري‌ اسلامی‌ ايران‌، اسلام‌ آباد، 1370ش‌؛ ذبيح‌، محمد اسماعيل‌، اسلام‌ آباد، كراچی‌، 1984م‌؛ راجپوت‌، الله‌بخش‌، «اسلام‌ آباد»، پاكستان‌، [1969م‌]؛ نيز: 

Allama Iqbal Open University, Islamabad, 1994: BSE 3 ; EI 2 ; Facts About Pakistan, Islamabad, 1988; Handbook of Universities of Pakistan, Islamabad , 1987 ; Hiking Around Islamabad, Islamabad, 1988 ; Islamabad , Islamic University, Islamabad, 1982; Islamabad the Beautiful, Islamic Research Institute, Islamabad, 1970; Mumtaz, Kamil Khan, Architecture in Pakistan, Singapore, 1985; Nilsson, S., The New Capitals of India, Pakistan and Bangladesh, London, 1975; Prospectus of Quaid-i-Azam University, Islamabad, 1995- 1996; Reza, M. H., Islamabad and Environs, Islamabad. 
عليرضا نقوي‌