اسکیا

اَسْكیا، نام‌ دودمانی‌ مسلمان‌ از تبار صنهاجۀ بربر كه‌ حدود یك‌ سده‌ (898 - 999ق‌/ 1493-1591م‌) بر قلمرو پنهاور سنگای‌ در غرب‌ افریقا (سرزمین‌ نیجر و سودان‌) حكمرانی‌ كردند. پایتخت‌ ایشان‌، تمبوكتو در مالی‌ كنونی‌ بود. 
پیش‌ از ظهور سلسلۀ اسكیا، سُنّی‌علی‌ فرمانروای‌ سنگای‌ (حك 868 -897ق‌/ 1464-1492م‌) در 873ق‌/ 1468م‌ تمبوكتو را فتح‌ كرد. او از دین‌ سنتی‌ سنگای‌ بیشتر حمایت‌ می‌كرد. دانشم‍ندان‌ مسلمان‌ از بیم‌ آزار او می‌گریختند؛ جمعی‌ از ایشان‌ از تمبوكتو به‌ مناطق‌ دیگر پناهنده‌ شدند (دیویدسن‌، 193؛ حسن‌، 67). پس‌ از وفات‌ سنی‌علی‌، پسرش‌ سنی‌ بارو كه در ربیع‌الا¸خر 898/ ژانویۀ 1493 به‌ فرمانروایی‌ سنگای‌ رسید، از پذیرفتن‌ دین‌ اسلام‌ سرباز زد؛ در این‌ حال‌، میان‌ او و یكی‌ از سرداران‌ مسلمان‌ پدرش‌ به‌ نام‌ محمد توره‌ نزاعی‌ درگرفت‌ كه‌ بیشتر انگیزه‌های‌ دینی‌ داشت‌. محمد توره در رجب‌ همان‌ سال‌ پیروز شد و سرزمینهای‌ سنگای‌ را زیر فرمان‌ درآورد و لقب‌ «اسكیا» برخود نهاد (همانجا؛ بستانی‌؛ II/ 977 , EI2). معنی‌ و منشأ واژۀ اسكیا به‌ روشنی‌ دانسته‌ نیست‌. برخی‌ آن‌ را برگرفته‌ از یكی‌ از درجات‌ نظامی‌ سنگای‌ دانسته‌اند (دیویدسن‌، همانجا؛ نیز نك‍ : مونس‌، 113-114). تمبوكتو در مدت‌ حكومت‌ سلسلۀ اسكیا، به‌ اوج‌ رونق‌ بازرگانی‌ و فرهنگی‌ خود رسید ( بریتانیكا، ماكرو، نیز 1 EI، ذیل‌ تمبوكتو). 
اسكیا محمد برخلاف‌ سنی‌علی‌، اهل‌ علم‌ را به‌ سوی‌ خود جلب‌ می‌كرد و از دانشم‍ندان‌ طراز اول‌ به‌ عنوان‌ مشاوران‌ دینی‌ و دولتی‌ بهره‌ می‌برد. او تنی‌ چند از شیوخ‌ و فقهای‌ تمبوكتو را به دربار فراخواند و در گسترش‌ اسلام‌ كوشید ( بستانی‌ ). این‌ سیاست‌ او ظاهراً مورد استقبال‌ علمای‌ دین‌ نیز قرار گرفت‌ (ابن‌ مریم‌، 255). با اینهمه‌، مانند برخی‌ فرمانروایان‌ دیگر از برگذاری‌ جشنها و مراسم‌ غیراسلامی‌ نیز در دربار خویش‌ استقبال‌ می‌كرد (دیویدسن‌، 250-251). 
محمد در 901ق‌/ 1496ق‌ به‌ مصر و مكه‌ رفت‌. در مصر با خلیفۀ عباسی‌، دیدار كرد و خلیفه‌ او را جانشین‌ خود در سودان‌خواند (ابن‌ حاج‌، 89)؛ در آنجا با جلال‌الدین‌ سیوطی‌ نیز ملاقات‌ كرد و عقاید و احكام‌ دین‌ را نزد وی‌ فرا گرفت‌ (همو، 89 -90). همچنین‌ شریف‌ مكه‌ به‌ گرمی‌ پذیرای‌ او شد و به‌ وی‌ لقب‌ «خلیفه‌» بخشید (مونس‌، 114). اسكیا محمد پس‌ از بازگشت‌ از مكه در 902ق‌ به‌ سازماندهی‌ امور دولتی‌ و بسیج‌ سپاه‌ پرداخت‌ و برای‌ گسترش‌ اسلام‌ و قلمرو خود به‌ حملات‌ پیاپی‌ به‌ مناطق‌ گوناگون‌ دست‌ زد (حسن‌، همانجا؛ بستانی‌ ). او به‌ قبایل‌ موسی‌ در یاتنگا تاخت‌ و گروهی‌ از ایشان‌ را به‌ اسلام‌ درآورد (مونس‌، همانجا؛ قس‌: كوك‌، 248، 252)؛ با طوارق‌ جنگید و اغادس‌ را نیز اشغال‌ كرد ( بستانی‌ ) و بدین‌سان‌، فرمانروایی‌ پهناور خویش‌ را كه‌ به‌ 4 مملكت‌ و چند ولایت‌ تقسیم‌ می‌شد، به‌ وجود آورد و بر هر یك‌ از این‌ ولایات‌ كارگزارانی‌ از میان‌ دوستداران‌ خویش‌ و ساكنان‌ مسلمان‌ آن‌ نواحی‌ گماشت‌ (دیویدسن‌، 194). 
سیاست‌ سنگاییان‌ مبنی‌ بر سپردن‌ زمام‌ امور به‌ والیان‌ فرمانبردار محلی‌، به‌ حاكمان‌ مندینكای‌ مالی‌ فرصت‌ داد كه‌ استقلال‌ خود را تا اندازۀ زیادی‌ حفظ كنند، تا آنجا كه‌ بزرگ‌ ایشان‌ لقب‌ منسا را برای‌ خود برگزید. چون‌ اسكیا محمد سلطۀ خویش‌ را بر مالی‌ تقویت‌ كرد، آل‌ منسا در 1481م‌ دست‌ كمك‌ به‌ سوی‌ تركان‌ عثمانی‌ دراز كردند، اما استمداد آنان‌ ثمری‌ نبخشید (مونس‌، همانجا). مورخان‌ پرتغالی‌ برآنند كه‌ محمد منسا چون‌ از عثمانیها دلسرد شد، به‌ پرتغالیها روی‌ آورد و پرتغالیها از این‌ موقعیت‌ برای‌ تقویت‌ سلطۀ خود بر افریقای‌ غربی‌ بهره‌ جستند، تا آنجا كه‌ سفرایی‌ نیز به‌ آنجا گسیل‌ داشتند (همانجا). 
اسكیا محمد در 934ق‌/ 1528م‌ در 80 سالگی‌، و در حالی‌ كه‌ بینایی‌ خود را از دست‌ داده‌ بود، از حكومت‌ بركنار شد و چند سال‌ بعد نیز درگذشت‌. آرامگاه‌ او در گائو هنوز پا برجاست‌ (دیویدسن‌، همانجا). 
در دربار محمد نظام‌ برده‌داری‌ رواج‌ داشت‌ و خود او سپاهی‌ از بردگان‌ و اسرای‌ جنگی‌ فراهم‌ آورده‌ بود. وی‌ كشاورزی‌ و صنایع‌ سبك‌ و امور بازرگانی‌ را رونق‌ بخشید و با ساختن‌ سد و استخراج‌ معادن‌ نمك‌ و به‌ كار گماردن‌ یهودیان‌ توات‌ در كار زراعت‌ و كاشت‌ درختان‌ میوه‌، نیازهای‌ سودانیان‌ را برآورده‌ ساخت‌ (همو، 192، 367). 
مورخان‌، ویژگیهای‌ شخصی‌ و دست‌آوردهای‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ محمد را ستوده‌اند، از جمله‌ گویند كه‌ بسیار فروتن‌ بود و برای‌ رفاه‌ و امنیت‌ مردم‌ سخت‌ تلاش‌ می‌كرد و نسبت‌ به‌ عالمان‌ بخشش‌ بسیار داشت‌ و مالیات‌ اندكی‌ از مردم‌ می‌ستاند (ابن‌ حاج‌، 90؛ مونس‌، همانجا). 
پس‌ از مرگ‌ محمد بر سر جانشینی‌ وی‌ میان‌ پسرانش‌ اختلاف‌ افتاد و این‌ اختلاف‌ تا مدتی‌ همچنان‌ ادامه داشت‌. از خاندان‌ او چند تن‌ با لقب‌ اسكیا به‌ فرمانروایی‌ رسیدند، از جمله‌: 
1. اسكیا موسی‌ (حك 934-937ق‌/ 1528-1531م‌)، فرزند اسكیا محمد و جانشین‌ او كه‌ به‌ سیاست‌ سنی‌ علی‌ بازگشت‌. میان‌ اسكیا موسی‌ با مدعیان‌ سنگای‌ و دودمان‌ اسكیا جنگهایی‌ درگرفت‌ كه‌ تا ظهور اسكیا داوود (1549م‌) همچنان‌ ادامه داشت‌. اسكیا موسی‌ به‌ زودی‌ در 937ق‌ از قدرت‌ كنار گذاشته‌ شد (دیویدسن‌، 194؛ لاروس‌ بزرگ‌ )؛ اما دانسته‌ نیست‌ كه‌ از این‌ 
زمان‌ تا آغاز حكومت‌ اسكیا اسماعیل‌، كدام‌ یك‌ از اعضای‌ 
خاندان‌ اسكیا فرمان‌ می‌راندند. 
2. اسكیا اسماعیل‌ (حك 944-946ق‌/ 1537- 1539م‌). 
3. اسكیا اسحاق‌ اول‌ (حك 946-956ق‌/ 1539- 1549م‌). وی‌ به‌ كشم‍كشهایی‌ كه‌ بر سر جانشینی‌ اسكیا محمد رخ‌ داده‌ بود، پایان‌ داد و امنیت‌ را به‌ مملكت‌ بازگرداند (حسن‌، 69). 
4. اسكیا داوود (حك 956-990ق‌/ 1549-1582م‌)، یكی‌ از نیرومندترین‌ فرمانروایان‌ سنگای‌ بود كه در برخی‌ منابع‌ او را آخرین‌ سلطان‌ سلسلۀ اسكیا نیز خوانده‌اند ( 1 EI، ذیل‌ تمبوكتو). او نظم‌ را در پادشاهی‌ برقرار ساخت‌ و میان‌ منافع‌ ساكنان‌ شهرها، شهركها و روستاییان‌ تعادلی‌ ایجاد كرد و با افریقای‌ شم‍الی‌ روابط حسنه‌ای‌ به‌وجود آورد (دیویدسن‌، 251؛ لاروس‌ بزرگ‌ ). اسكیا داوود همچون‌ پیشینیان‌ خویش‌ از آیینها و مراسم‌ غیراسلامی‌ و سنتی‌ در دربار خود حمایت‌ می‌كرد، تا آنجا كه‌ هر كس‌ به‌ حضورش‌ می‌رسید، می‌بایست‌ پیش‌ پایش‌ به‌ خاك‌ بیفتد (دیویدسن‌، همانجا). 
5. اسكیا اسحاق‌ دوم‌ (حك 996- 999ق‌/ 1588- 1591م‌). دورۀ حكومت‌ او با فروپاشی‌ فرمانروایی‌ اسكیاها به دست‌ مراكشیان‌ همراه‌ است‌. در 998ق‌، پادشاه‌ مراكش‌، احمد المنصور به‌ بهانۀ اتحاد مسلمانان‌ و دست‌یابی‌ به‌ ثروت‌ فراوان‌ سودان‌ برای‌ تقویت‌ سپاه‌ مسلمین‌، سپاهی‌ به‌ فرماندهی‌ یك‌ اسپانیایی‌ به‌ نام‌ خودار راهی‌ سودان‌ كرد. این‌ سپاه در نبردی‌ در توندیبی‌ (نزدیك‌ گائو)، سپاه‌ سنگای‌ به‌ سركردگی‌ اسكیا اسحاق‌ دوم‌ را شكست‌ داد. اسكیا اسحاق‌ از میدان‌ نبرد به‌ سوی‌ نیل‌ گریخت‌ و پس‌ از عبور از آن‌، در حالی‌ كه‌ از سوی‌ مراكشیان‌ تعقیب‌ می‌شد، درگذشت‌. با مرگ‌ او، سودان‌ به‌ قلمرو پادشاهی‌ مراكش‌ منضم‌ شد (ابن‌حاج‌، 90-96؛ دیویدسن‌،353-354). 

مآخذ

ابن‌ حاج‌، محمدصغیر، نزهۀ الحادی‌ باخبار ملوك‌ القرن‌ الحادی‌، رباط، مكتبۀالطالب‌؛ ابن‌ مریم‌، محمد، البستان‌ فی‌ ذكر الاولیاء و العلماء بتلمسان‌، الجزایر، 1326ق‌/ 1908م‌؛ بستانی‌؛ حسن‌، ابراهیم‌ حسن‌، انتشار الاسلام‌ و العروبۀ، قاهره‌، 1957م‌؛ دیویدسن‌، بزیل‌، افریقا، تاریخ‌ یك‌ قاره‌، تهران‌، 1358ش‌ ؛ كوك‌، ژوزف‌، مسلمانان‌ افریقا، ترجمۀ اسدالله‌ علوی‌، مشهد، 1373ش‌؛ مونس‌، حسین‌، الاسلام‌ الفاتح‌، قاهره‌، 1408ق‌/ 1987م‌؛ نیز: 

Britannica, 1978; EI 1 ; EI 2 ; Grand Larousse. 
كیانوش‌ صدیق‌