اسفزاری، ابوحاتم

اَسْفِزاری‌، ابوحاتم‌ مظفر بن‌ اسماعیل‌ (د 515ق‌/ 1121م‌)، ریاضی‌دان‌ ایرانی‌ كه‌ در مكانیك‌ و هیأت‌ نیز دست‌ داشت‌. 
از زندگی‌ او اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌؛ در اسفزار (سبزوار افغانستان‌)زاده‌شد و با حكیم‌عمرخیام‌(432-517ق‌/ 1041-1123م‌) معاصر بود (خازنی‌، 8؛ نظامی‌ عروضی‌، 63؛ نک‍ : ابن‌ اثیر، 10/ 98: ابوالمظفر اسفزاری‌). وی‌ ترازوی‌ ارشمیدس‌ را كه‌ برای‌ تعیین‌ میزان‌ ناخالصی‌ در اشیاءِ ساخته‌ شده‌ از طلا و نقره‌ و نیز تعیین‌ نسبت‌ فلزات‌ به‌ كار رفته‌ در سكه‌ها ساخته‌ شده‌ بود، و طی‌ چند قرن‌ دانشمندانی‌ چون‌ منلائوس‌، سند بن‌ علی‌، محمد بن‌ زكریای‌ رازی‌، ابن‌ سینا، بیرونی‌ و عمر خیام‌ بررسی‌ كرده‌، یا دربارۀ آن‌ رساله‌ نوشته‌ بودند، مورد مطالعۀ دقیق‌ قرار داد و برای‌ سهولت‌ كار دگوگونیهایی‌ در آن‌ پدید آورد و از جمله‌، دو كفه‌ بدان‌ افزود و آن‌را «میزان‌ الحكمه‌» نامید (خازنی‌، 7- 8). به‌ روایت‌ خازنی‌ وی‌ پیش‌ از تكمیل‌ میزان‌ الحكمه‌ درگذشت‌ (ص‌ 8)، اما برخی‌ دیگر برآنند كه‌ پس‌ از تسلیم‌ این‌ دستگاه‌ به‌ خزانۀ سلطان‌ سنجر سلجوقی‌ (حك 511 -552ق‌/ 1117-1157م‌)، خزانه‌دار از بیم‌ آشكار شدن‌ خیانتش‌ در اموال‌ خزانه‌، ترازو را از بین‌ برد. این‌ حادثه‌ اسفزاری‌ را سخت‌ اندوهگین‌ ساخت‌. برخی‌ مرگ‌ این‌ دانشمند را بر اثر همین‌ اندوه‌ دانسته‌اند (بیهقی‌، 119-120؛ شهرزوری‌، 2/ 54؛ نیز نک‍ : GAL, S, I/ 856). 
از دیگر فعالیتهای‌ علمی‌ اسفزاری‌، شركت‌ در رصد اعتدال‌ بهاری‌ و اندازه‌گیریهای‌ لازم‌ برای‌ تعیین‌ دقیق‌ طول‌ سال‌ خورشیدی‌ به‌ منظور اصلاح‌ گاه‌شماری‌، و تدوین‌ تقویم‌ جلالی‌ و نیز شركت‌ در كار ساختمان‌ رصدخانه‌ای‌ - ظاهراً در اصفهان‌ - در دوران‌ پادشاهی‌ ملكشاه‌ سلجوقی‌ و به‌ فرمان‌ وی‌ بوده‌ است‌. رصدهای‌ یاد شده‌ در 467ق‌/ 1075م‌ آغاز شد و در نتیجه‌، روز اول‌ حمل‌ 458 خورشیدی‌، برابر 9 رمضان‌ 471ق‌/ 15 مارس‌ 1079م‌ به‌ عنوان‌ آغاز تاریخ‌ جلالی‌ تعیین‌ گردید (نک‍ : ه د، تقویم‌ جلالی‌). ساختمان‌ رصدخانه‌ نیز كه‌ گویا 8 تن‌، و از جمله‌ عمر خیام‌، محمد بن‌ احمد معموری‌ و میمون‌ بن‌ نجیب‌ واسطی‌ در آن‌ شركت‌ داشتند، تا اندكی‌ پس‌ از درگذشت‌ ملكشاه‌ در 485ق‌/ 1092م‌ ادامه‌ داشته‌، و سپس‌ متوقف‌ گردیده‌ است‌ (خیام‌، 70؛ بیهقی‌، 162- 163؛ ابن‌ اثیر، همانجا؛ GAL, I/ 620؛ سارتن‌، I/ 760؛ تقی‌زاده‌، 194-200؛ صاییلی‌، 164 -160 ؛ میلی‌، 113). 

آثار

1. آثار علوی‌ یا كائنات‌ جو، به‌ فارسی‌ كه‌ در تهران‌ (1319ش‌) با تصحیح‌ محمدتقی‌ مدرس‌ رضوی‌ انتشار یافته‌ است‌. 
2. اختصار لاصول‌ اقلیدس‌ . فصل‌ 14 این‌ اثر كه‌ با مقالۀ معروف‌ به‌ «كتاب‌ 14 اصول‌ اقلیدس‌» متناظر است‌، در كتابخانۀ ملی‌ پاریس‌ به‌ شمارۀ4/ 2458 نگهداری‌ می‌شود. این ‌مقاله ‌در حقیقت‌ نوشتۀ ایسقلاوس‌ و شامل‌ 8 گزاره‌ دربارۀ 12 وجهی‌ و 20 وجهی‌ منتظم‌ است‌، در حالی‌ كه‌ فصل‌ 14 اثر اسفزاری‌ 11 گزاره‌ را در برمی‌گیرد. سدیو این‌ 11 گزاره‌ را بدون‌ اثبات‌ آنها به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ كرده‌، و در 1838م‌ منتشر ساخته‌ است‌ (زوتر، 114 ؛ هیث‌، I/ 419-420؛ سارتن‌، I/ 181-182؛ GAL, S، همانجا؛ نیز نک‍ : قربانی‌، 468). 
3. مراكز الاثقال‌ و صنعۀ القفان‌، یا ارشاد ذوی‌ العرفان‌ الی‌ صناعۀ القفان‌، شامل‌ 4 باب‌ در مقدمات‌ و چگونگی‌ كار اندازه‌گیری‌ اوزان‌. نسخۀ خطی‌این‌اثر در كتابخانۀظاهریۀدمشق‌ به‌شمارۀ 4460نگهداری‌ می‌شود (عمر، شم‍ 170؛ ظاهریه‌، 102). 
4. مقدمۀ فی‌ المساحۀ، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ لاله‌لی‌ استانبول‌ به‌ شمارۀ 3/ 2708 موجود است‌ (كراوزه‌، 483 ؛ GAL, S، همانجا). 
5. رساله‌ای‌ در هیدرولیك‌ و مكانیك‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ منچستر به‌ شمارۀ O 351 نگهداری‌ می‌شود (همانجا؛ مینگانا، 559).
6. تلخیص‌ كتاب‌ الحیل‌ بنی‌ موسی‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از ا¸ن‌ در كتابخانۀ منچستر به‌ شمارۀ B 351 نگهداری‌ می‌شود (همو، 554؛  GAL, S, I/ 383). 

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛ بیهقی‌، زید، تتمۀ صوان‌ الحكمۀ، لاهور، 1351ق‌؛ تقی‌زاده‌، حسن‌، بیست‌ مقاله‌، تهران‌، 1346ش‌؛ خازنی‌، عبدالرحمان‌، میزان‌ الحكمۀ، حیدرآباد دكن‌، 1359ق‌؛ خیام‌، عمر، نوروزنامه‌، به‌ كوشش‌ مجتبی‌ مینوی‌، تهران‌، زوار؛ شهرزوری‌،محمد، نزهۀالارواح‌، حیدرآباد دكن‌،1396ق‌؛ ظاهریه‌، خطی‌ (ریاضیات‌)؛ عمر، محمد عزت‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورۀ، حلب‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ قربانی‌، ابوالقاسم‌، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان‌ دورۀ اسلامی‌، تهران‌، 1365ش‌؛ نظامی‌ عروضی‌، چهار مقاله‌، لیدن‌، 1337ق‌؛ نیز: 

GAL ; GAL,S ; Heath , Th., A History of Greek Mathematics , London, 1921; Krause, M., «Stanbuler Handschriften islamischer Mathematiker», Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik..., 1936; Mieli, A., La science arabe, Leiden, 1966; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library , Manchester, 1938; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sayili, A., The Obser- vatory in Islam, Ankara, 1988; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900. 
پرویز امین‌