اردبیل

اَرْدَبیل‌، استان‌، شهرستان‌ و شهری كهن در شمال غربی‌ ایران‌. 

نام‌ و نام‌گذاری‌

این‌ نام‌ در مآخذ گوناگون‌ به‌ صورتهای‌ اَردویل‌ (انصاری‌، 187؛ حدود العالم‌، 158؛ اصطخری‌، مسالك‌...، 159؛ لوبرن‌، I/ 172؛ شوارتس‌، 1026)، اَردُبیل‌ (ابوالفدا، 398؛ سمعانی‌، 1/ 107؛ شوارتس‌، همانجا)، اَردُئیل‌ (لاكهارت‌، 54، به‌ نقل‌ از جنكینسون‌) و بیشتر اَردَبیل‌ (ابن‌ خردادبه‌، 119-120؛ قزوینی‌، 291؛ ابن‌رسته‌، 7/ 106؛ اصطخری‌، المسالك‌...، 108؛ مقدسی‌، 377؛ یاقوت‌، 1/ 197؛ بلاذری‌، 455، 456؛ ابن‌فقیه‌، 209، 210؛ نیز نك‍ : بارتولد، 215؛ لاكهارت‌، 51؛ مُرتن‌، 31) آمده‌ است‌. اردبیل‌ در منابع‌ ارمنی‌ به‌ صورت‌ آرتاوت‌ و سپس‌ آرتاول‌ (ماركوارت‌، 108) آمده‌ است‌. مینورسكی‌ معتقد است‌ اَرْته‌ ویت‌ به‌ مرور به‌ اردبیل‌ تغییر شكل‌ یافته‌ است‌ (ص‌ 65). 
 اگرچه‌ «دائرةالمعارف اسلام‌» می‌نویسد: اشتقاق‌ و معنای‌ اردبیل‌ به‌درستی‌ معلوم‌ نیست‌ (EI2)، اما مینورسكی‌ معتقد است‌ این‌ نام‌ تركیبی‌ است‌ از اَرِته‌ یا اَرْته‌ به‌ معنای‌ مقدس‌ و قانون‌ مقدس‌ و ویت‌ (پارسی‌ میانه‌) كه‌ صورت‌ اوستایی‌ آن‌ وئتی‌ است‌ و به‌ معنای‌ بید یا تنۀ بید به‌ كار می‌رود. به‌ این‌ ترتیب‌ او معنای‌ اردبیل را تنۀ بید یا بید قانون‌ مقدس‌ دانسته‌ است‌ (ص‌67-68). همو در جای‌ دیگر بِل‌ یا بیل‌ [یا ویل‌] را پسوند بسیاری‌ از مكانها ازجمله‌ انزبیل‌ و خرزویل‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 64-63؛ نیز نك‍ : كسروی‌، كاروند، 292). 
لاكهارت‌ در مورد بنای‌ شهر و علت‌ نام‌گذاری‌ آن‌ از قول‌ مردمان محلی‌، افسانه‌ای‌ را نقل‌ می‌كند كه‌ بنابر آن در محل كنونی شهر در گذشته‌ دریاچه‌ای‌ وجود داشته‌ است‌؛ به‌ فرمان سلیمان‌ نبی‌ دو دیو به‌ نامهای‌ اَرْد و بیل‌ آبهای‌ این‌ دریاچه‌ را با حفر دو معبر در شمال‌ شرقی‌ شهر كنونی خارج‌ ساختند و شهر را در محل‌ دریاچۀ خشك‌ شده‌ برپا داشتند و به‌ همین‌ سبب‌ نیز نام‌ این‌ شهر به‌ نام‌ این‌ دو دیو اَرْدُبیل‌ خوانده‌ شد (همانجا). حمیری‌ نام‌ اردبیل‌ را مأخوذ از اردبیل‌ بن‌ ارمین‌ می‌داند (ص‌ 26) كه‌ یاقوت‌ آن‌ را از قول‌ سمعانی‌ به‌ صورت‌ اردبیل‌ بن‌ ارمینی‌ ابن‌لنطی‌ بن یونان ذكر كرده‌ است‌ (1/ 198؛ نیز نك‍ : برهان‌ قاطع‌، 1/ 99؛ شیروانی‌، 34). 
ظاهراً نام‌ اردبیل‌ تركیبی‌ است‌ از دو جزء (كسروی‌، همان‌، 278) اَرْد به‌ معنای‌ درستی‌، راستی‌ و پاكی‌ (لغت‌نامه‌...، ذیل‌ ارد؛ نیز نك‍ : ه‍ د، اردستان‌) و بیل‌ یا ویل‌ (پسوند مكان‌) به‌ معنای جایگاه‌ (كسروی‌، همان‌، 300، 307). این‌ تركیب‌ را به‌ صورتهای‌ آرتاویل‌ (دیباج‌، 147؛ صفری‌، 1/ 23) و آرتاویلا به‌ معنای‌ شهر مقدس (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها...، 8/ 22) نیز نوشته‌اند. نام‌ قدیم‌ اردبیل‌ را باذان‌ فیروز (یاقوت‌، همانجا)، بادان‌ پیروز (فردوسی‌، 6/ 48)، آباذان فیروز (لاكهارت‌، همانجا)، باد فیروز (دینوری‌، 87)، فیروزگرد (برهان قاطع‌، همانجا) و آذربهمن (حكیم، 50؛ اعتمادالسلطنه‌، 1/ 43) نیز نوشته‌اند. الئاریوس‌ ظاهراً به‌ خطا نام‌ قدیم‌ اردبیل‌ را ساتراپنه‌ می‌داند (ص‌ 119). 

استان‌ اردبیل‌

این‌ استان‌ با 3/ 050‘18 كمـ2 مساحت‌ میان ◦‌37 و ′45 تا ◦39 و ′42 عرض‌ شمالی‌ و◦ 47 و′ 3 تا◦ 48 و′ 55 طول‌ شرقی‌ از نصف‌النهار گرینیچ‌ قرار گرفته‌، و محدود است‌ از شمال‌ و شمال‌ شرقی‌ به‌ جمهوری‌ آذربایجان‌، از جنوب‌ به‌ استان‌ زنجان‌، از شرق‌ به‌ رشته‌كوههای‌ تالش‌ و بغرو و استان‌ گیلان‌، و از غرب‌ به استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌ ( آمارنامه‌...، 1، 11، نقشه‌). محدودۀ استان‌ اردبیل‌ از لحاظ اداری‌ سیاسی‌ شامل‌ 6 شهرستان‌، 16 بخش‌ و 62 دهستان‌ است‌ كه‌ جمعاً 625‘141‘1 نفر را در خود جای داده است‌ ( آمارنامه‌، 9، 39، 47؛ نك‍ : جدول‌). این‌ واحد سیاسی‌، مطابق‌ تقسیمات كشوری‌ در مهرماه‌ 1372 به‌ عنوان‌ بیست‌ و پنجمین‌ استان‌ كشور تعیین‌ شد (تقسیمات‌...، 7- 8). 

استان‌ اردبیل‌ دارای‌ 5/ 282 كمـ مرز مشترك‌ با جمهوری‌ آذربایجان‌ است‌ كه‌ ارتباط كشور با آن‌ جمهوری‌ از طریق‌ این‌ استان‌ در دو نقطۀ شهری‌ اصلاندوز و بیله‌سوار برقرار می‌شود ( آمارنامه‌، 1). این‌ استان‌ به‌ویژه‌ قسمتهای‌ شرقی‌ آن‌، ارتباط اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ قابل‌ توجهی‌ با استان‌ گیلان‌ دارد و از طریق‌ گردنۀ حیران‌ در محور اردبیل‌ -آستارا و با واسطۀ شهرهای‌ رشت‌ و قزوین‌ با تهران‌ مربوط می‌شود. موانع‌ طبیعی موجود در مرز جنوبی‌ استان‌ باعث‌ سختی‌ ارتباط آن‌ با استان‌ زنجان كه‌ 5/ 62 كمـ مرز مشترك‌ دارند، شده‌ است‌ (همان‌، 2). بلندترین‌ نقطۀ استان‌ اردبیل‌، قلۀ سبلان‌ (844‘4 متر) و پست‌ترین‌ قسمت‌ آن‌ دشت‌ مغان‌ (حدود 100 متر بالاتر از سطح‌ دریا) است‌ (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 166). 

ویژگیهای‌ طبیعی‌

تشكیلات‌ زمین‌ شناختی‌ استان‌ اردبیل‌، جوان‌ و عمدتاً متعلق‌ به‌ دورانهای‌ سوم‌ و چهارم‌ است‌ (مطالعات‌...، 19). در این‌ منطقه‌ از لحاظ سنگ‌شناختی‌ انواع‌ توف‌، شیل‌ و كنگلومراهای‌ دوران سوم‌ و همچنین‌ آبرفتها و واریزه‌های‌ گوناگون‌ دوران‌ چهارم‌ و نیز تشكیلات‌ آتش‌فشانی‌ كوه‌ سبلان‌ شامل‌ آندزیت‌، بازالت‌ و توف‌ مشاهده‌ می‌شوند (همانجا). مرتفعات‌ استان اردبیل‌، قسمتهای‌ شمالی‌ و كم‌ارتفاع‌ ساحل‌ ارس‌ را از قسمتهای‌ جنوبی‌ و جلگۀ اردبیل‌ جدا می‌سازد و در اصل‌ ادامۀ چین‌خوردگیهای‌ رشته‌كوههای‌ البرز به‌ شمار می‌آید (ختمی‌ مآب‌، 7، 27). استان‌ اردبیل‌ از لحاظ ناهمواری‌، به‌ استثنای‌ چند جلگه‌ و دشت مغان‌، بیشتر كوهستانی‌ است‌ و ارتفاع‌ متوسط آن‌ به‌ بیش‌ از 200‘1 متر بالای‌ سطح‌ دریا می‌رسد (همو، 13). 
دشتها و جلگه‌های‌ استان‌ ساختمانی‌ نسبتاً جوان‌ دارد كه‌ غالباً از مواد رسوبی‌ تشكیل‌ شده‌اند (جغرافیای‌ كامل‌، همانجا). این‌ جلگه‌ها پوششی‌ از خاك‌ كم‌ عمق‌ و سنگریزه‌ دارند، حال‌ آنكه‌ دشتها و اراضی مسطح‌، قابل‌ آبیاری‌ است‌ و زیر كشت‌ محصولات‌ آبی‌ سالانه‌ و یا باغهای‌ میوه‌ قرار دارد (مطالعات‌، 4). جلگه‌ها و دشتهای‌ رسوبی‌ و آبرفتی استان‌ با كوهها احاطه‌ شده‌اند. مهم‌ترین‌ آنها دشت‌ مغان‌ است‌ كه‌ با شیبی‌ ملایم‌ به‌ كناره‌های‌ دریای‌ خزر می‌رسد. در این‌ میان‌، جلگۀ اردبیل‌ مهم‌ترین‌ جلگه‌ استان‌ به‌شمار می‌آید (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 170). 
مرتفعات‌ استان اردبیل‌ عمدتاً منشأ آتش‌فشانی‌ دارند و 3 رشتۀ كوهستانی را دربر می‌گیرند: الف - رشته‌كوه‌ ارسباران‌ (قره‌ داغ‌) كه‌ دنبالۀ كوههای آرارات‌ است‌ و تا كوههای تالش‌ در شرق‌ استان‌ امتداد می‌یابد (همان‌، 1/ 166؛ نیز نك‍ : ه‍ د، ارسباران‌). ارتفاع‌ متوسط این‌ رشته‌كوه‌ را 440‘2 متر برآورد كرده‌اند (ختمی‌ مآب‌، 8). ب‌ - مرتفعات‌ شرقی‌ كه‌ مهم‌ترین آنها كوههای‌ تالش‌ است‌، با جهتی شمالی‌ ـ جنوبی‌ كشیده‌ شده‌ است‌ و حد فاصل‌ بین‌ استان‌ اردبیل‌ با دریای‌ خزر را تشكیل‌ می‌دهد (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 168؛ آمارنامه‌، 6). این‌ رشته‌كوه‌ در قسمتهای‌ مختلف به‌ نامهای‌ پشتاسارا، بغرو و پلنگا نیز نامیده‌ می‌شود. از قله‌های این‌ رشتۀ كوه‌ می‌توان‌ از آغ‌ داغ‌ (322‘3 متر)، حصار بلاغی‌، عجم‌ و شاه‌ معلم‌ نام‌ برد (همانجا). رشته‌كوه‌ تالش‌ مانع‌ نفوذ جریانهای‌ باران‌زای‌ خزری‌ به‌ این‌ استان‌ است‌. دنبالۀ كوههای‌ تالش‌ كه‌ در قسمت‌ شمالی‌ این‌ رشته‌كوه‌ با كاهش‌ ارتفاع‌ همراه‌ است‌ (حداكثر ارتفاع‌ 228‘2 متر)، صلوات‌ داغ‌ نامیده‌ می‌شود. بلندی‌ مرتفعات‌ جنوبی‌ دشت‌ مغان‌ كه‌ به‌ كوههای‌ خروسلو معروف‌ است‌، حداكثر به 700 متر می‌رسد (جغرافیای كامل‌، همانجا). ج‌ - مرتفعات‌ مركزی‌ و جنوبی‌ كه‌ مهم‌ترین‌ آنها رشته‌كوه‌ سبلان‌ است‌، با جهتی‌ شرقی‌ ـ غربی‌ از شمال‌ غرب‌ شهر اردبیل‌ آغاز می‌شود و به‌ واسطۀ كوه‌ قوشه‌ داغ‌ در جنوب‌ اهر به‌ رشتۀ ارسباران‌ متصل‌ می‌گردد (همانجا). رشتۀ سبلان‌ از 3 قلۀ اصلی‌ به‌ نامهای‌ سبلان‌ (811‘4 متر)، هرم‌ داغ‌ (650‘4 متر) و كسره‌ داغ‌ (600‘4 متر) تشكیل‌شده‌ است‌ كه‌ سرچشمۀ رودهای‌ فراوان‌ محلی‌ به‌شمار می‌رود (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 8/ 20). دهانۀ تودۀ مخروطی‌ شكل‌ سبلان‌ به‌ صورت‌ دریاچۀ آتش‌فشانی‌ بسیار زیبایی‌است‌ كه‌در تمام سال پوشیده از برف و یخ است‌ (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 168- 169)؛ افزون‌ بر این‌، در دامنه‌های‌ این‌ رشته‌كوه‌، آبهای‌ معدنی‌ فراوانی‌ وجود دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجا). رشته‌ كوه‌ بزغوش‌ در جنوب‌ كوههای‌ سبلان‌ با جهتی‌ شرقی‌ غربی‌ قسمتی‌ از جنوب‌ استان‌ اردبیل‌ را تشكیل‌ می‌دهد و تا دامنه‌های‌ شرقی‌ سهند در استان آذربایجان شرقی‌، جمعاً به طول 120 كمـ امتدادمی‌یابد (جغرافیای كامل‌، همانجا) و قوچ‌ داغی‌ (508‘2 متر) ازجمله‌ قله‌های آن به‌شمار می‌رود (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجا). 
عرض جغرافیایی نسبتاً بالا، غلبۀ رشته‌كوهها و نزدیكی‌ به‌ منابع‌ بزرگ آبی و همچنین برخورداری از تأثیر توده‌های مدیترانه‌ای و نیز توده‌های‌ سردسیبری‌، از مهم‌ترین‌ عوامل‌ مؤثر در آب‌ و هوای‌ استان‌ اردبیل‌ به‌شمار می‌رود. آب‌ و هوای‌ این‌ استان‌ را در 3 بخش می‌توان‌ بررسی‌ كرد: حوزه‌های‌ سرد شامل‌ مرتفعات سبلان‌، دامنه‌های كوهستانی‌ و جلگۀ اردبیل‌ و سرانجام‌ نواحی‌ گرم‌ شامل‌ دشتهای‌ پست و كم‌ارتفاع مانند دشت‌ مغان‌ (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 170-171). 
به‌ سبب‌ تنوع‌ شرایط محیطی‌، به‌ ویژه‌ تأثیر مرتفعات‌، میزان‌ دما در سطح‌ استان‌ با نوسان‌ همراه‌ است‌. متوسط حداقل‌ دما در سطح‌ استان‌ در ماه‌ دی‌ 8/ 7- و متوسط حداكثر آن‌ در ماه‌ تیر 8/ 25 درجۀ سانتی‌گراد است‌. حداقل‌ مطلق‌ دما در برخی‌ سالها تا 30- درجۀ سانتی‌گراد نیز می‌رسد و دورۀ یخ‌بندان‌ حدود 120 روز از سال‌ را شامل‌ می‌شود (ختمی‌ مآب‌، 26). 
میزان‌ بارندگی نیز در سطح‌ استان‌ با نوسان‌ همراه‌ است‌. حداكثر آن در كوههای‌ تالش‌ و حداقل‌ آن‌ در قسمتهای‌ شمالی‌ استاندیده‌ می‌شود (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 171). متوسط میزان‌ بارندگی‌ سالیانه‌ مطابق‌ داده‌های‌ ایستگاههای‌ چهارگانۀ منطقه‌ (نیر، سرعین‌، نمین‌ و اردبیل‌) 2/ 412 میلی‌متر است‌ كه‌ قسمت‌ بیشتر آن‌ در اواخر زمستان‌ و فصل‌ بهار فرو می‌ریزد و از آن‌ میان سهم‌ ماه‌ فروردین‌ (4/ 60 میلی‌متر) قابل‌ ملاحظه‌ است‌ (مطالعات‌، 14). 

بادهای گوناگونی‌ در این‌ استان‌ می‌وزند كه‌ از جملۀ آنهاست‌: الف - باد شرقی كه‌ تقریباً در تمام‌طول‌سال‌می‌وزد. این‌ باد غالباً حاوی‌ رطوبت‌ است‌ و تأثیر تعدیل‌كننده‌ بر درجۀ حرارت‌ دارد و در فصول‌ گرم‌ غالباً موجب‌ ریزش‌ باران‌ و در فصل سرد باعث‌ باریدن برف می‌شود. ب‌ - بادهای‌ غربی كه‌ حاوی‌ رطوبت‌ دریای‌ مدیترانه‌ است‌ و باران‌زا به‌ شمار می‌روند. ج‌ - بادهای‌ محلی كه‌ مشخصات‌ ویژه‌ای‌ دارند و در سطح‌ محلی‌ تأثیر می‌گذارند، مانند مغان‌یلی‌ (باد مغان‌) (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 171). 

 استان‌ اردبیل‌ از نظر منابع‌ آب‌ از استانهای‌ غنی‌ كشور است‌. وجود كوهها، مجاورت‌ با دریای‌ خزر و دریافت‌ توده‌های‌ مرطوب‌ شرقی‌ و غربی‌ و در نتیجه‌ ریزش كافی‌ برف‌ و باران‌ به‌ این‌ غنا می‌افزاید (همانجا). با اینهمه‌، منابع‌ سطحی‌ آب‌ نیازهای‌ گوناگون‌ استان‌ را برآورده‌ نمی‌سازد (مطالعات‌، 20). آبهای‌ سطحی‌ استان‌ شامل‌ رودخانه‌های‌ نسبتاً بزرگ‌ و كوچكی‌ است‌ كه‌ بیشتر به‌ حوضۀ دریای‌ خزر تعلق‌ دارند (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 172). مهم‌ترین‌ این رودخانه‌ها، رود ارس است كه‌ مساحت‌ حوضۀ آبگیر آن‌ 220‘100 كمـ2 است‌ (ختمی‌ مآب‌، 3) و اراضی‌ دشت‌ مغان‌ را آبیاری‌ می‌كند؛ نیز قره‌سو كه‌ در محل‌ اصلاندوز، با نام‌ دره‌رود به‌ رودخانۀ ارس‌ می‌ریزد. از دیگر رودهای‌ قابل‌ ذكر اهرچای‌ است‌ كه‌ پس‌ از پیوستن‌ به‌ قره‌سو به‌ ارس‌ وارد می‌شود. دیگر رودخانه‌های‌ استان‌ اینهاست‌: آغ‌چای‌، آواری‌، مشگین‌ شهرچای‌، خیاوچای‌، انارچای‌ و برخی‌ رودخانه‌های‌ محلی‌ دیگر (همو، 3-4). رودخانه‌های‌ كوچك‌ و بزرگی‌ كه‌ از دامنه‌های‌ غربی‌ كوههای‌ سبلان‌ و بزغوش‌ سرچشمه‌ می‌گیرند، از لحاظ آبریز به‌ حوضۀ ارومیه‌ تعلق‌ دارند (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 173). 
دریاچه‌های استان‌ اینهاست‌: دریاچه‌ نئور واقع‌ در 48 كیلومتری‌ جنوب‌ شرقی‌ و دریاچۀ شورابیل‌ در جنوب‌ شهر اردبیل‌ (همانجا). آبهای‌ زیرزمینی‌ و به‌ویژه‌ آبهای‌ معدنی‌ استان‌ اردبیل‌ بسیار غنی‌ است‌. اینگونه‌ چشمه‌ها در نقاط مختلف‌ به‌ صورت‌ چشمه‌های‌ آب گرم‌ و آب‌ سرد پراكنده‌ شده‌اند و غالباً از آنها استفادۀ درمانی‌ می‌شود. مانند سرعین‌، سردابه‌، قتورسویی‌، شابیل‌ و جز آنها (همان‌، 1/ 176). در این‌ استان بجز سد انحرافی میل‌ مغان‌، تأسیسات‌ آبرسانی‌ قابل‌ توجهی‌ برای‌ مهار و بهره‌گیری‌ از آبهای‌ سطحی‌ وجود ندارد و شیوه‌های‌ بهره‌برداری‌ از منابع‌ آبی‌ عمدتاً سنتی‌ است كه‌ مسلماً با بهره‌برداری‌ بهینه‌ از آن‌ منابع‌، دهها هزار هكتار از اراضی‌ استان‌ را به‌ زیر كشت‌ می‌توان‌ برد (همانجا). 
 
با توجه‌ به‌ ویژگیهای‌ محیط طبیعی‌ استان‌، خاكهای‌ آن‌ را به‌ 5 گروه‌ تقسیم‌ كرده‌اند: اراضی‌ بریده‌ شدۀ متشكل‌ از خاكهای‌ آهكی‌، آبرفتهای واریزه‌ای بادبزنی شكل‌، دشت آبرفتی دامنه‌ای‌، دشت آبرفتی‌ رودخانه‌ای‌ و اراضی‌ پست‌ ( گزارش‌...، 2- 5). 
مراتع‌ استان‌ از منابع‌ طبیعی ارزشمندی‌ است كه‌ بیشتر، طایفه‌های‌ كوچنده‌ و روستانشینان‌ دامدار از آن‌ بهره‌برداری‌ می‌كنند (جغرافیای‌ كامل‌، 1/ 177). وسعت‌ این‌ مراتع‌ را یك‌ میلیون‌ هكتار برآورد كرده‌اند كه‌ از آن‌ میان‌ 250 هزار هكتار را مراتع‌ دشتی‌ و مابقی‌ (75٪) آن‌ را مراتع‌ كوهپایه‌ای‌ و كوهستانی‌ تشكیل‌ می‌دهد ( آمارنامه‌، 240). 40٪ از این‌ مراتع‌، قشلاقی‌ و 60٪ بقیه‌ مراتع‌ ییلاقی‌ است‌. همچنین‌ 20٪ از مراتع‌ استان‌ غنی‌ و نیمی از آنها دارای‌ تراكمی‌ متوسط و مابقی‌ از مراتع‌ فقیر به‌شمار می‌روند (ختمی‌ مآب‌، 54). انواع‌ گیاهان‌ استپی‌ خاص‌ نواحی‌ كوهستانی‌، پوشش گیاهی‌ مراتع‌ استان‌ را تشكیل‌ می‌دهد كه‌ بیشتر از گونۀ بادام‌ كوهی‌، گون‌ و درمنه‌ است‌. پوشش‌ طبیعی‌ اراضی‌ كم‌ارتفاع‌ و پست‌، بومادران‌، درمنه‌، كنگر صحرایی‌، فرفیون‌، گاوزبان‌، شیرین‌ بیان‌ و خارشتر است‌ (مطالعات‌، 22) كه‌ بسیاری‌ از آنها كاربرد دارویی و صنعتی‌ دارند (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 8/ 21-22). پوشش‌ گیاهی مرتعی‌ استان‌ اردبیل‌ بیشتر در بلندیهای‌ شرقی‌ (تالش‌)، سبلان‌، ارسباران‌ و بزغوش دیده‌ می‌شود (جغرافیای‌ كامل‌، همانجا). مساحت‌ جنگلهای‌ استان‌ 950‘35 هكتار است‌ كه‌ 6/ 87٪ آن‌ در منطقۀ خلخال‌ (با گونه‌های‌ غالب‌ ارس‌، بنه‌، بادام‌ كوهی‌) و 3/ 8٪ آن در منطقۀ اردبیل قرار دارد و مابقی‌ در سطح‌ استان‌ پراكنده‌ است‌ ( آمارنامه‌، همانجا). جنگل‌ فندق‌ در 25 كیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ شهر اردبیل‌ قابل‌ توجه‌ است‌. هرچند گونۀ غالب آن‌ فندق‌ است‌، اما گونه‌های‌ زبان‌ گنجشك‌، گردو، اقاقیا، گلابی وحشی‌، بلوط، ممرز و راش‌ نیز در آنجا دیده‌ می‌شود (ختمی‌ مآب‌، 56).