پریزاد، مدرسه

پَریزاد، مَدْرِسه‌، از بناهای‌ دورۀ شاهرخ‌ تیموری‌ (سل‍ 807-850ق‌ / 1405-1446م‌) در مشهد، واقع‌ در مجموعۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌. مشهور است‌ كه‌ بانی‌ آن‌ پریزاد، ندیمۀ گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ‌ بوده‌ است‌. او این‌ مدرسه‌ را هم‌زمان‌ با برپایی‌ مسجد جامع‌ گوهرشاد و از مازاد مصالح‌ آن‌ بنا نهاد (فریزر، 459؛ حكیم‌ الممالك‌، 599؛ مولوی‌، 76). 
اكنون‌ مدرسۀ پریزاد از شمال‌ به‌ مدرسۀ بالاسر، از شرق‌ به‌ دارالسیادۀ رضوی‌ و از جنوب‌ به‌ مسجد گوهر شاد محدود است‌. پیش‌ از این‌، مدرسه‌ از سوی‌ غرب‌ به‌ بازار قدیمی‌ و از آنجا به‌ صحن‌ عتیق‌ حرم‌ رضوی‌ راه‌ داشت‌ (همانجا؛ اُكین‌، 133). این‌ بنا یك‌ بار در زمان‌ شاه‌ سلیمان‌ صفوی‌ (سل‍ 1077-1105ق‌ / 1666-1694م‌) و بار دیگر در عصر حاضر به‌ طور گسترده‌ مرمت‌ شده‌ است‌. در نتیجۀ این‌ مرمتها تنها نشانه‌های‌ اندكی‌ از بنای‌ دورۀ تیموری‌ آن‌ برجای‌ مانده‌ است‌ (همانجا؛ اعتمادالسلطنه‌، 2 / 254-255؛ فاضل‌، 1451؛ نادری‌، 26). 
نقشۀ این‌ بنا همانند دیگر مدرسه‌های‌ دورۀ تیموری‌ 4 ایوانی‌ است‌. طرح‌ صحن‌ آن‌ كه‌ گوشه‌های‌ پخ‌ دارد، پیش‌ از این‌ در خانقاه‌ خواجه‌ عبدالله‌ انصاری‌ در گازرگاه‌ و مدرسۀ غیاثیه‌ در خرگرد اجرا شده‌ بود. در دو سوی‌ ایوانها 27 حجره‌ در دو طبقه‌ برگرد صحن‌ قرار گرفته‌اند كه‌ راه‌ ارتباطی‌ آنها 4 راه‌ پله‌ در 4 كنج‌ صحن‌ است‌ (نادری‌، همانجا؛ اكین‌، 21, 133-134). 
ورودی‌ كنونی‌ بنا در ضلع‌ غربی‌، دهلیزی‌ نسبتاً طولانی‌ با طاق‌ قوسی‌ است‌. نمای‌ بیرونی‌ آن‌ دارای‌ یك‌ نیم‌ گنبد با مقرنسهای‌ گچی‌، از مرمتهای‌ دورۀ صفوی‌ است‌ كه‌ تزیینات‌ پیشین‌ را پوشانده‌ است‌. گنبدخانه‌ای‌ در پشت‌ ایوان‌ شرقی‌ واقع‌ شده‌ است‌ كه‌ به‌ گنبدخانۀ دیگری‌ در گوشۀ جنوب‌ شرقی‌ راه‌ می‌یابد (همو، 133، نیز نقشۀ 4:1؛ گلمبك‌، 332). در وضع‌ كنونی‌ به‌ سبب‌ مرمتهای‌ گسترده‌ و مكرر و نیز افزایش‌ حدود یك‌ متر بر ارتفاع‌ بنای‌ اصلی‌، فضای‌ صحن‌ تنگ‌، دلگیر و ناخوشایند به‌ نظر می‌رسد (اكین‌، 134). ایوان‌ جنوبی‌ كمی‌ عقب‌ نشسته‌ است‌ و محرابی‌ كوچك‌ و خالی‌ از تزیین‌ در انتهای‌ آن‌ قرار دارد. این‌ ایوان‌ دارای‌ تزییناتی‌ شامل‌ تركیبی‌ از آجر و كاشی‌ است‌ كه‌ احتمالاً باقی‌ماندۀ تزیینات‌ بنای‌ اصلی‌ در دورۀ تیموری‌ است‌، اما طاق‌ خام‌ دستانۀ آن‌ به‌ یقین‌ از مرمتهای‌ بعدی‌ است‌ (همانجا). ایوان‌ شمالی‌ نیز مانند ایوان‌ جنوبی‌ عقب‌ نشستگی‌ دارد، اما عاری‌ از تزیین‌ است‌ (همانجا). عالی‌ترین‌ نمونۀ تزیینات‌ بنا كه‌ از دورۀ تیموری‌ باقی‌ مانده‌ است‌، در ایوان‌ شرقی‌ دیده‌ می‌شود. بدنه‌ و طاق‌ ایوان‌ با نقوش‌ گل‌ و برگ‌ شیوه‌ یافته‌ درون‌ طرحهای‌ شبدری‌ در میان‌ قاب‌ بندی‌ سراسر آجری‌ پوشیده‌ شده‌ است‌. رنگ‌بندی‌ اصلی‌ این‌ نقوش‌ آبی‌ تیره‌ و روشن‌، سبزتیره‌، سیاه‌ ته‌ بنفش‌، كهربایی‌ و سفید است‌. حركت‌ تقریباً مواج‌ قاب‌ بندیها با تنوعی‌ پیچیده‌تر در مسجد كبود تبریز دیده‌ می‌شود. در انتهای‌ ایوان‌ كتیبۀ زیبایی‌ از كاشی‌ معرق‌ با قلم‌ ثلث‌ سفید رنگ‌ بر زمینۀ آبی‌ تیره‌ وجود دارد كه‌ در بخش‌ فوقانی‌ آن‌ نیز كتیبه‌ای‌ به‌ خط كوفی‌ و به‌ رنگ‌ كهربایی‌ یافت‌ می‌شود كه‌ زمینۀ آن‌ سبز تیره‌ است‌ (همانجا). ایوان‌ غربی‌ از ایوانهای‌ دیگر بسیار كم‌ عمق‌تر است‌، دیوار انتهایی‌ آن‌ دارای‌ تزیینات‌ تلفیق‌ آجر و كاشی‌ شامل‌ طرحهای‌ شبدری‌ است‌ كه‌ درون‌ آنها با نقوش‌ گل‌ و برگ‌ شیوه‌یافته‌، پرشده‌ است‌. با اینكه‌ بخشی‌از آن‌ از میان‌رفته‌،اما آثار باقی‌مانده‌همانندتزیینات‌مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد متعلق‌ به‌ دورۀ تیموری‌ است‌ (همانجا). 
در هیچ‌ یك‌ از كتیبه‌های‌ موجود در بنا سال‌ ساخت‌ نوشته‌ نشده‌ است‌. كتیبۀ سردر ورودی‌ تاریخ‌ 1091ق‌ را داراست‌ و متن‌ آن‌ از مرمت‌ مدرسه‌ توسط نجفقلی‌ خان‌ بیگلربیگی‌ قندهار با اهتمام‌ محمدباقر بیگ‌ و سعی‌ میرزا شكرالله‌ در زمان‌ شاه‌ سلیمان‌ صفوی‌ حكایت‌ دارد (اعتمادالسلطنه‌، 2 / 254-255). این‌ كتیبه‌ كه‌ 3 طرف‌ بدنۀ سردر ورودی‌ را دور زده‌، به‌ قلم‌ ثلث‌ به‌ رنگ‌ زرد بر زمینۀ لاجوردی‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (اكین‌، همانجا). 
از مقایسۀ نقشۀ عمومی‌ و تزیینات‌ به‌ كار رفته‌ در بنای‌ پریزاد با بناهایی‌ همچون‌ مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد، ساخت‌ این‌ بنا را می‌توان‌ هم‌ زمان‌ با برپایی‌ مسجد گوهرشاد دانست‌. مدرسۀ پریزاد به‌ شمارۀ 333 به‌ ثبت‌ تاریخی‌ رسیده‌ است‌ (مشكوتی‌، 106). 

مآخذ

اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مطلع‌ الشمس‌، به‌ كوشش‌ محمدپیمان‌، تهران‌، 1362ش‌؛ حكیم‌ الممالك‌، علینقی‌، روزنامۀ سفر خراسان‌، تهران‌، 1356ش‌؛ فاضل‌، محمود، «مدارس‌ قدیم‌ مشهد»، وحید، تهران‌، 1350ش‌، شم‍ 10؛ مشكوتی‌، نصرالله‌، فهرست‌ بناهای‌ تاریخی‌ و اماكن‌ باستانی‌ ایران‌، تهران‌، 1349ش‌؛ مولوی‌، عبدالحمید، «مسجد شاه‌ یا مقبرۀ امیر غیاث‌ الدین‌ ملكشاه‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1347ش‌، شم‍ 74- 75؛ نادری‌، بقراط، «مدرسۀ پریزاد، در مشهد»، آگاهی‌نامه‌، تهران‌، 1357ش‌، شم‍ 31؛ نیز:

Fraser, J. B., Narrative of a Journey into Khorasān in the Years 1821 and 1822, Oxford, 1984; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988; O’Kane, B., Timurid Architecture in Khurasan, California, 1987.

محمدمرتضایی‌