بیاضی، زین الدین

بَیاضی‌، زین‌الدین‌ علی‌ بن‌ محمد بن‌ یونس‌ (791-877ق‌ / 1389-1472م‌)، متكلم‌ امامی‌. وی‌ در نبطیۀ جبل‌ عامل‌ به‌ دنیا آمد و همان‌جا درگذشت‌ (افندی‌، 4 /256؛ مرعشی‌، 1 /6، 8). شهرت‌ او به‌ نباطی‌ و عاملی‌ از همین‌جاست‌. 
به‌ گفتۀ آقابزرگ‌ به‌ علت‌ ویرانیهای‌ رخ‌ داده‌ در جبل‌ عامل‌، و گسستن‌ سنتها و مكاتب‌ آموزش‌ در پی‌ آن‌، منابعی‌ كه‌ به‌ شرح‌ حال‌ عالمان‌ این‌ منطقه‌ پرداخته‌اند، آگاهیهای‌ چندانی‌ دربارۀ استادان‌ و شاگردان‌ بیاضی‌ به‌ دست‌ نداده‌اند (مقدمه‌ ... ، 2 /14)؛ اما بیاضی‌ در اجازه‌نامه‌ای‌ به‌ دو استاد خویش‌، جمال‌الدین‌ احمد بن‌ حسین‌ بن‌ مُطهّر و ابن‌دقماق‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (برای‌ متن‌ آن‌، نک‍ : مجلسی‌، 104 /221-225). افزون‌ بر این‌ دو، وی‌ ظاهراً از پدر و عمویش‌ حسن‌ نیز بهره‌ برده‌ است‌ (مرعشی‌، 1 /6). از شاگردان‌ او می‌توان‌ فرزندش‌ محمد، ناصر بن‌ ابراهیم‌ بویهی‌، شرف‌الدین‌ بن‌ جمال‌الدین‌ و تقی‌الدین‌ كفعمی‌ را برشمرد (نک‍ : افندی‌، 4 /255-256؛ آقابزرگ‌، همان‌، 2 /15-16؛ مرعشی‌، 1 /7). در این‌ میان‌، برخی‌ از آثار شاگردش‌، كفعمی‌ ــ كه‌ هم‌ از او اجازۀ روایت‌ داشته‌ (آقابزرگ‌، همان‌، 2 /16)، و هم‌ برخی‌ از آثار او را تلخیص‌ كرده‌ است‌ (نک‍ : حسون‌، 26) ــ تنها منبع‌ برای‌ دست‌یابی‌ به‌ برخی‌ نوشته‌های‌ بیاضی‌ است‌. 
بیاضی‌ به‌ عنوان‌ متكلمی‌ امامی‌ در مكتب‌ جبل‌ عامل‌، از مشایخ‌ آن‌ بوم‌، به‌ ویژه‌ شهید اول‌ متأثر بوده‌، و با عنوان «علامۀ زمان‌» از او یاد كرده‌ (نک‍ : «الكلمات‌ ... »، 339)، و به‌ شرح‌ برخی‌ از آثارش‌ پرداخته‌ است‌. او در آثار كلامی‌ خویش‌، برخلاف‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ از صبغۀ فلسفی‌ دادن‌ به‌ مسائل‌ كلامی‌ خودداری‌ كرده‌، و از متكلمان‌ شیعی‌ پیش‌ از وی‌ پیروی‌ نموده‌ است‌. از شاخص‌ترین‌ آراء كلامی‌ او، مخلوق‌ دانستن‌ قرآن‌ كریم‌ ( عصرة ... ، 148)، اعتقاد به «صرفه‌» در اعجاز قرآن‌ (همان‌، 171-172) و قول‌ به «نسبت‌ و اضافه‌» در ماهیت‌ علم («الكلمات‌»، 245) است‌. 
بیاضی‌ گرایشی‌ به‌ اندیشه‌های‌ فلسفی‌ نداشته‌، و نمونه‌هایی‌ چون‌ رد استدلال‌ فلسفی‌ بر ضرورت‌ بعثت‌ انبیا (نک‍ : الصراط ... ، 1 /61)، و رد قاعدۀ «الواحد» («الكلمات‌»، 243، نیز 245، 272) نشان‌ دهندۀ بی‌توجهی‌ او به‌ فلسفه‌ است‌. بی‌اعتنایی‌ او به‌ شیوۀ نصیرالدین‌ طوسی‌ نیز شاید به‌ همین‌ سبب‌ بوده‌، و این‌ رویكرد، به‌ ویژه‌ در عصرة المنجود بازتابهای‌ چشمگیرتری‌ یافته‌ است‌. بیاضی‌ نسبت‌ به‌ اندیشه‌های‌ صوفیانه‌ نیز، روی‌ خوش‌ ننموده‌ است‌ (نک‍ : عصرة، 7: مردود شمردن‌ اساس‌ طریقت‌، «الكلمات‌»، 250: امتناع‌ فنا در توحید). 
از نكات‌ برجسته‌ در آثار كلامی‌ وی‌، اهتمام‌ به‌ ارائۀ شواهد متنوع‌ از گفته‌های‌ صاحبان‌ اقوال‌، و مستندسازی‌ و نیز گردآوری‌ آراء پیروان‌ فرق‌ و مذاهب‌ گوناگون‌ است‌ (مثلاً عصرة، 55، الصراط، 1 /44-50). و از این‌ رهگذر منقولات‌ او را باید در بردارندۀ آثاری‌ دانست‌ كه‌ در طول‌ زمان‌ از میان‌ رفته‌اند (برای‌ نمونه‌، نک‍ : الصراط، 1 /23-24؛ آقابزرگ‌، الذریعة، 21 /98، 26 /102-103، 313). 
مؤلف‌ در «الكلمات‌ النافعات‌»، نیز همین‌ شیوه‌ را پی‌ گرفته‌، و حتى فراتر از آن‌، و در موضوعاتی‌ كه‌ متعارف‌ كتب‌ ملل‌ و نحل‌ نبوده‌ است‌، به‌ دسته‌بندی‌ آراء و مذاهب‌ می‌پردازد (برای‌ نمونه‌، نک‍ : ص‌ 274، 277). شاید به‌ سبب‌ همین‌ كثرت‌ استناد است‌ كه‌ برای‌ نگارش‌ بحار الانوار، الصراط المستقیم‌ در شمار منابع‌ مجلسی‌ (نک‍ : 1 /15-16) بوده‌ است‌. تمایل‌ او به‌ جمع‌ اقوال‌ و آراء مختلف‌ تا بدانجاست‌ كه‌ در برخی‌ آثار دیگر وی‌ نیز مانند الباب‌ المفتوح‌ الی ما قیل‌ فی‌ النفس‌ والروح‌ كه‌ تك‌نگاری‌ در زمینۀ روح‌ و نفس‌ است‌، آراء مذاهب‌ مختلف‌ را گرد آورده‌ است‌. 
بیاضی‌ افزون‌ بر توانایی‌ در علم‌ كلام‌، فرقه‌شناسی‌ و نیز منطق‌، در فقه‌، حدیث‌ و تفسیر هم‌ تبحر داشته‌ است‌. همچنین‌ در نوشته‌ای‌ از او با عنوان «خُطبَة مُجَنَّسَة» كه‌ توسط كفعمی‌ نقل‌ شده‌ ( المصباح‌، 971-972)، توانایی‌ ادبی‌اش‌ هم‌ نمایان‌ است‌. 

آثار

بیش‌ از 20 اثر در حوزۀ كلام‌، فقه‌، تفسیر و منطق‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌ كه‌ غالب‌ آنها اختصار، گزینش‌، یا شرح‌ آثار پیشینیان‌ است‌: 
1. ذخیرة الایمان‌ (تألیف‌: 834ق‌)، قدیم‌ترین‌ اثر شناختۀ او كه‌ منظومه‌ای‌ در علم‌ كلام‌ است‌ (آقابزرگ‌، همان‌، 10 /14). 
2. الصراط المستقیم‌ الى مستحقی‌ التقدیم‌ (تألیف‌: 854 ق‌)، مشهورترین‌ اثر اوست‌ كه‌ در اثبات‌ امامت‌ علی‌(ع‌) نوشته‌ شده‌ است‌. خود او آن‌ را از حیث‌ كثرت‌ استناد به‌ كتب‌ فریقین‌، از دیگر كتابها ممتاز می‌داند (نک‍ : 1 /2-3). بیاضی‌ از 280 اثر در این‌ كتاب‌ نام‌ برده‌، و از حدود 50 اثر به‌طور مستقیم‌ نقل‌ كـرده‌ است‌ (نک‍ : 1 /4-11، نیز عصرة، 253). برخی‌ آن‌ را بعد از الشافی‌ سیدمرتضى (د 436ق‌) در امامت‌، مهم‌ترین‌ كتاب‌، و حتى از جهاتی‌ مقدم‌ بر آن‌ دانسته‌اند (خوانساری‌، 4 /340). نه‌ تنها این‌ كتاب‌ از همان‌ آغاز نگارش‌ توسط خود نویسنده‌ (نک‍ : عصرة، 209، 252، 253، 257) و شاگردان‌ وی‌ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌، كه‌ در عصر حاضر نیز متكلمان‌ شیعه‌ بدان‌ توجه‌ دارند (برای‌ نمونه‌، نک‍ : امینی‌، 4 /130، 6 /213، جم‍ ؛ نیز یزدی‌ حائری‌، 2 /125). 
3. عصرة المنجود، اثر مهم‌ دیگری‌ است‌ در بر دارندۀ موضوعات‌ و بابهای‌ مختلف‌ علم‌ كلام‌. چنان‌كه‌ اشاره‌ شد وی‌ در این‌ اثر از شیوۀ نصیرالدین‌ دوری‌ گزیده‌، و به‌ متكلمان‌ امامی‌ پیش‌ از او نظر داشته‌ است‌. در مقام‌ مقایسه‌ میان‌ آن‌ با آثار كلامی‌ نصیرالدین‌ طوسی‌، باید گفت‌: بیاضی‌ در این‌ كتاب‌، كلام‌ خود را با سخن‌ از ضرورت‌ بحث‌ عقلی‌ آغاز می‌كند؛ و «مباحث‌ وجود و احكام‌ آن‌» در كتابهای‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ و پیروان‌ او (نصیرالدین‌، 15 بب‍‌ )، جای‌ خود را در این‌ كتاب‌ به «وجوب‌ معرفت‌ و طرق‌ آن‌» داده‌ است‌. دیگر آنكه‌ خلاف‌ این‌ آثار كه‌ به‌ علت‌ فلسفی‌ شدن‌ نظم‌ مباحث‌، از موضوعاتی‌ همچون «ضرورت‌ شكر»، «معرفت‌ حدوث‌ اجسام‌»، «خَلق‌ اعمال‌»، «استطاعت‌»، «خلق‌ قرآن‌» و «مؤمنِ فاسق‌» در آنها سخنی‌ نرفته‌ است‌، بیاضی‌ در كتاب‌ خود به‌ شیوۀ قدما به‌ تفصیل‌ به‌ این‌ مباحث‌ پرداخته‌ است‌ (ص‌ 12، 19، 89، 108، 148، 185). از همین‌ روست‌ كه‌ به‌ اقوال‌ و آراء و ادلۀ معتزله‌ تمایل‌ نشان‌ می‌دهد (برای‌ نمونه‌، نک‍ : ص‌ 44-45، 135-137، 152). پیداست‌ كه‌ این‌ اختلاف‌ روش‌، تنها در نگرش‌ كلامی‌ وی‌ بوده‌، و در مسائلی‌ چون «فلك‌» كه‌ صبغۀ فلسفی‌ بحث‌ بیشتر است‌، به‌ آثار نصیرالدین‌ طوسی‌ استناد می‌جوید (نک‍ : ص‌ 255، نیز «الكلمات‌»، 277). با توجه‌ به‌ یادكرد بیاضی‌ از الصراط المستقیم‌ در عصرة المنجود، باید گفت‌ این‌ كتاب‌ ظاهراً در دو دهۀ پایانی‌ عمر او نگاشته‌ شده‌ است‌. 
4-5. «الرسالة الیونسیة» (تألیف‌: 844 ق‌) در شرح‌ الرسالة التكلیفیۀ شهید اول‌، و «الكلمات‌ النافعات‌» در شرح‌ الباقیات‌ الصالحات‌ همو. شرح‌ او بر این‌ دو اثر، متضمن‌ تشریح‌ نكات‌ بلاغی‌ و معانی‌ كلمات‌، ذكر شواهدی‌ از آیات‌ و روایات‌ و اشاراتی‌ به‌ اقوال‌ و عقاید مذاهب‌ و فرقه‌های‌ مختلف‌ است‌. این‌ دو اثر در مجموعۀ اربع‌ رسائل‌ كلامیة به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 
6. المقام‌ الاسنى فی‌ تفسیر اسماء الله‌ الحسنى (افندی‌، 4/259)، در شرح‌ دعای‌ جوشن‌ كبیر (نک‍ : آقابزرگ‌، همان‌، 2/66-67). بیاضی‌ خود با عنوان‌ شرح‌ الاسماء در «الرسالة الیونسیة» از آن‌ نام‌ برده‌، و بدان‌ استناد كرده‌ است‌ (ص‌ 89). آقابزرگ‌ به‌ كتابی‌ با همین‌ عنوان‌ از كفعمی‌ اشاره‌ كرده‌، و می‌افزاید كه‌ كفعمی‌ بخشهایی‌ از نوشتۀ استاد خود را در انتهای‌ البلدالامین‌ آورده‌ است‌ (مقدمه‌، 2/27). اما باید گفت‌ كفعمی‌ تنها خلاصه‌ای‌ از اثری‌ با عنوان‌ المقصد الاسنى را بی‌ آنكه‌ از نسبت‌ آن‌ به‌ بیاضی‌ یا حتى مؤلفی‌ دیگر سخن‌ گوید، آورده‌ است‌ (نک‍ : البلد ... ، 612 بب‍ ، المصباح‌، 481). نیز برپایۀ مقایسۀ میان‌ متن‌ منقول‌ كفعمی‌ با كتابی‌ به‌ همین‌ نام‌ از غزالی‌، نمی‌توان‌ هیچ‌گونه‌ اشتراك‌ مفهومی‌ سراغ‌ داد. 
7. الباب‌ المفتوح‌ الى ماقیل‌ فی‌ النفس‌ والروح‌. مجلسی‌ از این‌ اثر بهره‌ برده‌، و متن‌ كامل‌ آن‌ را در مباحث‌ مربوط به‌ كتاب «السماء و العالم‌» بحارالانوار آورده‌ است‌ (نک‍ : 58/91-104). آثار دیگر و اشعاری‌ نیز بدو منتسب‌ شده‌ كه‌ برخی‌ از آنها بر جای‌ مانده‌ است‌ (نک‍ : حر عاملی‌، 1/135؛ افندی‌، 4/256-259؛ آقابزرگ‌، طبقات‌ ... ، 2/89، الذریعة، 1/494، 18/353؛ مرعشی‌، 1/ 8- 9؛ برای‌ نمونه‌هایی‌ از اشعار بیاضی‌، نک‍ : الصراط، 1/230-231، 2/97، 3/156؛ برای ‌نسخه‌های‌ آثار، نک‍ : مركزی‌، خطی‌، 11/2110؛ همان‌، میكروفیلمها، 1/563؛ دانش‌پژوه‌، 2/241-242). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة (قرن‌ نهم‌)، به‌ كوشش‌ علینقی‌ منزوی‌، تهران‌، 1362 ش‌؛ همو، مقدمه‌ بر الصراط المستقیم‌ (نک‍ : هم‍ ، بیاضی‌)؛ افندی‌، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، 1401 ق‌ /1981 م‌؛ امینی‌، عبدالحسین‌، الغدیر، بیروت‌، 1379ق‌؛ بیاضی‌، علی‌، «الرسالة الیونسیة»، ضمن‌ اربع‌ رسائل‌ كلامیة، قم‌، 1380 ش‌؛ همو، الصراط المستقیم‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر بهبودی‌، قم‌، 1384ق‌ /1964م‌؛ همو، عصرة المنجود، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ همو، «الكلمات‌ النافعات‌»، ضمن‌ اربع‌ رسائل‌ كلامیة، قم‌، 1380 ش‌؛ حر عاملی‌، محمد، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسینی‌، نجف‌، 1385 ق‌؛ حسون‌، فارس‌، مقدمه‌ بر محاسبة النفس‌ كفعمی‌، قم‌، 1413 ق‌؛ خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، بیروت‌، 1411 ق‌ /1991 م‌؛ دانش‌‌پژوه‌، محمدتقی‌ و بهاءالدین‌ انواری‌، فهرست‌ كتابهای‌ خطی‌ كتابخانۀ مجلس‌ سنا، تهران‌، 1356ش‌؛ كفعمی‌، ابراهیم‌، البلد الامین‌، چ‌ سنگی‌، تهران‌، 1383ق‌؛ همو، المصباح‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ اعلمی‌، بیروت‌، 1414 ق‌ /1994 م‌؛ مجلسی‌، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت‌، 1403 ق‌ /1983 م‌؛ مرعشی‌، شهاب‌الدین‌، مقدمه‌ بر الصراط المستقیم‌ (نک‍ : هم‍ ، بیاضی‌)؛ مركزی‌، خطی‌؛ همان‌، میكروفیلمها؛ نصیرالدین‌ طوسی‌، محمد، «تجرید الاعتقاد»، ضمن‌ كشف‌ المراد علامۀ حلی‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حسن‌زادۀ آملی‌، قم‌، 1413ق‌؛ یزدی‌ حائری‌، علی‌، الزام‌ الناصب‌، قم‌، 1362ش‌.  

محمدكاظم‌ علوی‌