بلال بن حارث

بِلال بْن حارِث، ابوعبدالرحمان (د 60ق / 680م)، صحابی پیامبر اكرم (ص). او از قبیله مُضَری بنی مُزَینه بود (ابن قتیبه، 298؛ ابن حبان، 3 / 28) و در رجب 5ق همراه گروهی از افراد قبیله خود به حضور پیامبر(ص) آمد و اسلام آورد (ابن سعد، 1 / 291؛ ابن عساكر، 10 / 423). وی در اطراف مدینه، منزلگاه بنی مزینه سكنی داشت (حاكم، 3 / 517)، و به مدینه بسیار سفر می‌كرد (ابن عساكر، 10 / 422) و نسبت «مدنی» او در برخی مآخذ، احتمالاً به همین سبب است (ابن‌اثیر، 1 / 205؛ نیز نک‍ : بخاری، 1(2) / 106). 
بلال در سرایا و غزوات متعددی شركت داشت: در 5ق پیامبر(ص) او را در سریه ای سوی بنی مالك بن كنانه فرستاد، اما بنی مالك پیش از رسیدن او گریختند (ابن حبیب، 120). در 6ق در سریه كُرز بن جابر فهری حضور داشت (واقدی، 2 / 571). در 8ق نیز به فرماندهی سریه‌ای برگزیده شد (ابن حبیب، 124). همچنین، در همان سال، پیامبر(ص) پیش از حركت به سوی مكه، او و یكی دیگر از اصحاب را برای گردآوری نیرو به سوی قبیله بنی مزینه گسیل داشت و آن دو به همراه هزار نفر در فتح مكه حاضر شدند (ابن‌عساكر، 10 / 424). بلال در سریۀ دومةالجندل به فرماندهی خالد بن ولید شركت داشت (همو، 10 / 413). در 10ق نیز كه پیامبر(ص) خالد را بر سر بنی حارث بن كعب در یمن فرستاد، بلال با او بود (ابن سعد، 1 / 339). 
آورده‌اند كه پیامبر(ص) بنا به درخواست بلال، وادی عقیق واقع در بلاد بنی مزینه را به او واگذار كرد. گرچه عمر بن خطاب بخشهایی از این منطقه را بعدها از او بازپس گرفت، اما مالكیت قسمتهای دیگر تا سالها بعد همچنان در اختیار فرزندان بلال بوده است (نک‍ : بلاذری، 22؛ ابوعبید، 3 / 953؛ ابن عساكر، 10 / 426). همچنین آن حضرت معادن القَبَلیه در نزدیكی مدینه را به بلال بخشید (حاكم، همانجا؛ ابوعبید، 3 / 1047؛ یاقوت، 4 / 32-33) و او را بر منطقه‌ای در اطراف مدینه، به نام حِمی گماشت (واقدی، 2 / 425؛ ابن عساكر، 10 / 424؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
بنابر برخی روایات، بلال در عهد خلفا، در جنگ قادسیه (واقدی، 1 / 276)، فتوحات شام (طبری، 3 / 410) و فتح افریقیه (27ق / 648م) شركت جست (ابن عساكر، 10 / 423). گفته‌اند كه بلال در بصره خانه‌ای داشته است (نک‍ : خلیفه، 38). به روایت ابن‌حبان، بلال به خرید و فروش گیاه دارویی و خوش‌بوی اذخر (گورگیاه) می‌پرداخته است (3 / 29)؛ گرچه ظاهراً شغل امارت بر حمی را تا زمان مرگ برعهده داشت (ابن عساكر، 10 / 424). 
بلال در دوران خلافت معاویه، در 80 سالگی درگذشت (نک‍ : همو، 10 / 428) و از او فرزندانی به جای ماندند، از آن جمله حسان كه گفته‌اند: نام او با پیدایش عقیده ارجاء در بصره پیوند دارد (ابن قتیبه، ابن حبان، همانجاها). بلال از راویان حدیث نبوی بوده، و روایاتی از عمر بن خطاب و عبدالله ابن مسعود نقل كرده است (مثلاً نک‍ : مزی، 4 / 283؛ احمد بن حنبل، 3 / 469). همچنین كسانی چون پسرش حارث، علقمه ابن وقاص لیثی، عبدالرحمان ابن عطیه و برخی دیگر از او روایت كرده‌اند (ابن عبدالبر، 1 / 183؛ مزی، همانجا).

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، قاهره، 1286ق؛ ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1397ق / 1977م؛ ابن حبیب، محمد، المحبر، به كوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دكن، 1361ق / 1942م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380ق / 1960م؛ ابن عساكر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به كوشش علی شیری، بیروت، 1415ق / 1995م؛ ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفی سقا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛ بخاری، محمد، التاریخ الكبیر، به كوشش محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد دكن، 1398ق / 1978م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انیس طباع و محمدانیس طباع، بیروت، مؤسسۀ المعارف؛ حاكم نیشابوری، محمد، المستدرك علی الصحیحین فی الحدیث، بیروت، 1398ق / 1978م؛ خلیفه بن خیاط، الطبقات، به كوشش اكرم ضیاء عمری، ریاض، 1402ق / 1982م؛ طبری، تاریخ؛ مزی، یوسف، تهذیب الكمال، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله؛ واقدی، محمد، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ یاقوت، بلدان.

محمدحسن الهی‌زاده