اختلاف الفقها

اِخْتِلافُ الْفُقَها، عنوان‌ شاخه‌ای از علم‌ فقه‌ كه‌ در آن‌ به‌ مقایسۀ آراء فقیهان‌ پرداخته‌ می‌شود. در سخن‌ از پیشینۀ اختلاف‌ الفقها، باید سرآغاز آن‌ را با پیدایش‌ رأی و نظر در فقه‌ همزمان‌ دانست‌. برپایۀ اشارات‌ موجود در منابع‌، پاره‌ای از موضوعات‌ فقهی وجود داشته‌ كه‌ میان‌ صحابه‌ مورد بحث‌ و اختلاف‌ نظر بوده‌ است‌ (مثلاً نك‍ : مسند زید...، 135؛ صنعانی‌، 1/ 356، 2/ 565، 3/ 11)؛ گاه‌ این‌ اختلاف‌ نظر به‌ دو گروه‌ از اصحاب‌، چون‌ مهاجرین‌ و انصار یا حجازیان‌ و عراقیان‌ باز می‌گشته‌ است‌ (مثلاً نك‍ : همو، 1/ 557، 2/ 435). از آن‌ میان‌، محمد بن‌ ادریس‌ شافعی‌، اختلاف‌ آراء منتسب‌ به‌ دوتن‌ از فقیهان‌ بزرگ‌ صحابه‌: امام‌ علی‌(ع‌) و ابن‌مسعود را در كتابی گردآورده‌ است‌ (نك‍ : الام‌، 7/ 163 به‌ بعد). به‌طوركلی اختلافات‌ فقهی میان‌ صحابه‌ و پس‌ از آنان‌ تابعین‌، در برخی از آثار تألیف‌ شده‌ در موضوع‌ اختلاف‌ الفقها، چون‌ الاشراف‌ ابن‌منذر و الخلاف‌ طوسی‌ (نك‍ : سطور بعد) بازتاب‌ یافته‌ است‌. 
با دور شدن‌ از عصر پیامبر(ص‌)، به موازات گسترش‌ دامنۀ اختلاف آراء میان‌ تابعین‌ و فقیهان‌ سرزمینهای‌ گوناگون‌، روشهایی‌ نیز در برخورد با این اختلافات‌ پیشنهاد می‌شد؛ روشهایی‌ كه‌ در طیفی وسیع‌، از تخییر در انتخاب یكی از دو یا چند قول‌، تا سختگیری‌ بر حذف‌ سایر اقوال‌ و یافتن یك‌ قول‌ مصیب‌ را در بر می‌گرفت (نك‍ : ابن‌ مقفع‌ 317- 318؛ ابو یوسف‌، 19، 59، 94- 95، 156؛ شافعی‌، الرسالة، 560 به‌ بعد). در برابر نگرش‌ بدبینانه‌ از سوی نقادان «رأی‌» نسبت‌ به‌ اختلاف‌ آراء فقیهان‌ (مثلاً نك‍ : ابن‌بابویه‌، 157، به‌ نقل‌ از امام‌ صادق‌(ع‌)؛ ابن‌ مقفع‌، همانجا)، یك‌ نگرش‌ خوشبینانه‌ در این‌ باره‌ غالب‌ بود؛ این‌ تفكر در قالب‌ احادیثی به‌ نقل‌ از صحابیانی چون‌ عمرو بن‌ عاص‌ و ابوهریره‌ از زبان‌ پیامبر(ص‌) در نیمۀ دوم‌ سدۀ 1 ق‌ رواج‌ داشت‌ كه‌ اگر فقیهی اجتهاد كند، حتی در صورت‌ خطا كردن‌، سزاوار پاداش‌ الهی خواهد بود (نك‍ : ه‍ د، 6/ 600). در همین‌ زمینه‌ حدیثی دیگر نیز ــ دست‌كم‌ در سدۀ 2ق‌ ــ بر سر زبانها بود كه‌ برپایۀ آن‌ اختلاف‌ امت پیامبر(ص‌) (یا اصحاب‌ آن‌ حضرت‌) رحمتی الهی پنداشته‌ می‌شد (برای حدیث‌، نك‍ : ابن‌ بابویه‌، همانجا؛ سیوطی‌، الجامع‌...، 1/ 13؛ مناوی‌، 1/ 13). در تفسیر این حدیث‌، چنین‌ می‌گفتند كه‌ اتفاق‌ آراء فقیهان‌، مردم‌ را در تنگنا قرار می‌دهد و اختلاف‌ آنان‌ گونه‌ای از توسع‌ را برای مكلفان‌ ایجاد می‌كند. در منابع‌ امامی‌، با وجود تأیید اصل‌ حدیث‌، چنین‌ تفسیری از آن‌ به‌ شدت‌ محكوم‌ شده‌ است‌ (نك‍ : ابن‌ بابویه‌، همانجا؛ ابن‌ شاذان‌، 17؛ «تفسیر»، 91). 
بدون سخن‌ از متن‌ حدیث «اختلاف‌ امتی‌ رحمة»، شواهد نشان‌ از آن‌ دارند كه‌ تفكر ارائه‌ شده‌ در آن‌، در اواخر سدۀ 1 ق‌ از جایگاه‌ ویژه‌ای برخوردار بوده‌ است‌؛ چه‌ آن‌ هنگام كه‌ برخی‌ نگرانی‌ خود را از تشتت‌ آراء فقیهان‌ بیان‌ داشتند و از خلیفۀ فقیه‌ عمر بن‌ عبدالعزیز درخواستند تا مردم‌ را بر مذهبی واحد گرد آورد، او از این‌ امر ناخرسندی‌ نمود و با نامه‌هایی‌ كه‌ به‌ سرزمینهای‌ مختلف‌ ارسال‌ داشت‌، اختلاف‌ میان‌ مذاهب‌ بومی‌ را پذیرا شد (نك‍ : دارمی‌، 1/ 151). تحلیل‌ نظری‌ این‌ برخورد را در گفتار عالم‌ كوفی‌ معاصر وی‌، عون‌ بن‌ عبدالله‌ می‌توان‌ یافت‌ كه‌ اگر اختلاف‌ آراء در میان‌ باشد، گونه‌ای‌ از امكان‌ انتخاب‌ برای‌ مكلفان‌ وجود خواهد داشت‌ (نك‍ : همانجا). 
از میانۀ سدۀ 2ق‌، همزمان‌ با آغاز دورۀ تدوین‌ در فقه‌ و تألیف‌ آثاری در زمینه‌های گوناگون‌ آن‌، این‌ نكته‌ نیز به‌ خوبی احساس‌ می‌شد كه‌ كنار هم‌ آوردن‌ آراء پیشینیان‌ می‌تواند در مسیر اجتهاد، راه‌ را هموار نماید. قاضی ابویوسف‌ در یكی از آثار خود با عنوان‌ اختلاف‌ ابی حنیفة و ابن‌ ابی لیلی به‌ بررسی اختلاف‌ نظرهای فقهی این‌ دو فقیه‌ برجستۀ مكتب كوفه‌، پرداخت‌ (چ‌ به‌ كوشش‌ ابوالوفا افغانی‌، قاهره‌، 1357ق‌؛ نیز برای دو عنوان‌ اثر یافت‌ نشده‌ از او: اختلاف‌ الامصار و الجوامع‌ فی اختلاف‌ الناس‌، نك‍ : ابن‌ ندیم‌، 257). محمد بن حسن‌ شیبانی نیز در كتاب‌ الحجه‌ به‌ تفصیل‌ به‌ بررسی استدلالی اختلاف‌آراء میان‌ فقیهان‌ مكتب‌ ابوحنیفه‌ و حجازیان‌ پرداخت‌ (چ‌ لكهنو، 1888م‌؛ نیز حیدرآباد دكن‌، 1385ق‌/ 1965م‌؛ نیز برای نوشته‌هایی از شافعی در این‌ زمینه‌، نك‍ : الام‌، 7/ 96 به‌ بعد، جم‍ ؛ ابن‌ندیم‌، 264؛ GAS, I/ 487) در اواخر سدۀ 2ق‌، باید از نوشتۀ مورخ‌ پرآوازه‌، محمد بن‌ عمر واقدی با عنوان‌ كتاب‌ الاختلاف‌ یاد كرد كه‌ به‌ گواهی‌ ابن‌ ندیم‌ (ص‌ 111) در آن‌ اختلاف اهل‌ مدینه‌ و اهل‌ كوفه‌ را در ابواب‌ گوناگون‌ فقه‌ مورد بررسی‌ قرار داده‌ بود. 
دوره‌ای بسیار مهم‌ در تاریخ‌ تدوین‌ اختلاف‌ فقها، نیمۀ دوم‌ سدۀ 3 ق‌ و آغاز سدۀ 4ق‌ است‌ كه‌ روزگار تألیف‌ مشهورترین‌ كتب‌ در این‌ موضوع‌ و غالباً با عنوان‌ اختلاف‌ الفقها ست (نك‍ : سطور بعد). اهمیت‌ كتاب‌ الجامع‌ الصحیح‌ یا سنن‌ ترمذی را كه‌ اساس‌ آن‌ یك‌ جامع‌ حدیثی است‌، اما به‌ طور استطرادی در باب‌ باب آن‌ به‌ مطالعۀ مقایسه‌ای آراء فقیهان‌ پرداخته‌ شده‌ است‌، نیز نباید نادیده‌ گرفت‌ (مثلاً نك‍ : ترمذی‌، 1/ 25، 31، 41، جم‍‌ ). حركتی كه‌ در این دوره‌ آغاز شده‌ بود، در سده‌های پس‌ از آن‌ شاید با استقبال‌ كمتر استمرار یافت‌ و به‌ كوشش‌ پیروان‌ مذاهب‌ گوناگون‌، آثاری در این‌ رشته‌ پدید آمد؛ این‌ كتابها بر خلاف‌ نوشته‌های سدۀ 3ق‌، بیشتر عنوانهای الخلاف‌ و الخلافیات‌ یا عناوین‌ استحسانی بر خود داشتند (برای نمونه‌ها، نك‍ : سطور بعد). گفتنی است‌ كه‌ در هزار سال گذشته‌، آثاری نیز پدید آمده‌اند كه‌ در آنها تنها آراء ابوحنیفه‌ و شافعی مورد مقایسه‌ قرار گرفته‌اند (برای معرفی مهم‌ترین آنها، نك‍ : ه‍ د، 5/ 407) و در سویی دیگر باید كتابهایی را علاوه كرد كه‌ در اختلافات‌ داخلی میان‌ فقیهان‌ یك‌ مذهب‌ نوشته‌ شده‌اند. از این‌ دست‌ كتابها می‌توان‌ به‌ التقریب‌ ابوالحسین‌ قدوری (د 362ق‌) در مسائل مورد اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش‌ (نك‍ : لكنوی‌، 30-31؛ نیز برای دو عنوان‌ مشابه‌، نك‍ : حاجی خلیفه‌، 1/ 32؛ دفتر...، 58)، و مختلف‌ الشیعۀ علامۀ حلی (د 726ق‌) در اختلاف‌ آراء میان‌ فقیهان‌ امامیه‌ (چ‌ سنگی‌، تهران‌، 1324ق‌؛ چ‌ جدید، قم‌، 1412ق‌ به‌ بعد) اشاره‌ كرد. 
برخی‌ از كتابهای‌ تألیف‌ شده‌ در باب‌ اختلاف‌ الفقها كه‌ به‌ اعتبار تقدم‌ در تألیف‌ یا رواج‌ كتاب‌ از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار بوده‌اند، عبارتند از: 
1. اختلاف‌ العلماء، اثر محمد بن‌ نصر مروزی (د 294ق‌/ 907م‌). نسخه‌ای مشتمل‌ بر مجموع‌ ابواب‌ فقهی از این‌ كتاب‌ در دست‌ است كه‌ به‌ كوشش‌ صبحی سامرایی در 1406ق‌/ 1986م‌ در بیروت‌ به چاپ‌ رسیده‌ و چنین‌ می‌نماید كه‌ تحریر مختصر از اختلاف‌ الفقهاء كبیری باشد كه‌ ابن‌ ندیم‌ از آن‌ سخن گفته‌ است‌ (ص‌ 266، دربارۀ ضبط نام‌ مؤلف‌ به‌ صورت‌ احمد به‌ جای محمد؛ نیز نك‍ : GAS, I/ 494) مؤلف‌ كه‌ خود به‌ مكتب‌ اصحاب‌ حدیث‌ گرایش‌ دارد، نظریات‌ سفیان‌ ثوری‌ را بر دیگر فقیهان‌ مقدم‌ داشته‌ است‌ (مثلاً نك‍ : مروزی‌، 23، 25، 27؛ نیز نك‍ : سبكی‌، 2/ 253). 
2. الاختلاف‌ و الائتلاف‌، تألیف‌ ابومُضَر عالم‌ معتزلی‌ در نیمۀ دوم‌ سدۀ 3ق‌. وی‌ به‌ دور از انتظار در این‌ اثر خود، آراء فقیهان‌ اصحاب‌ حدیث‌ چون‌ اسحاق‌ بن‌ راهویه‌ و احمد بن‌ حنبل‌ را در كنار آراء دیگر فقیهان‌ قرار داد و همین‌ امر اعتراض‌ ابوعلی‌ جبایی‌ را برانگیخت‌ (نك‍ : قاضی‌ عبدالجبار، 301-302). 
3. اختلاف‌ الفقهاء، اثر زكریا بن‌ یحیى‌ ساجی (د 307ق‌/ 919م‌)، فقیهی از اصحاب‌ حدیث كه‌ به‌ شافعی گرایش‌ خاص‌ داشت‌ و در كتاب‌ خود نظریات‌ او را بر دیگر فقیهان‌ مقدم‌ ساخت‌ (نك‍ : ابن‌ندیم‌، همانجا؛ ذهبی‌، 14/ 198؛ برای فهرستی از فقیهانی كه‌ او آراء آنان‌ را گرد آورده‌ است‌، نك‍ : سبكی‌، 3/ 300). ساجی خود این‌ كتاب‌ را در یك‌ مجلد اختصار كرده‌، و نسخه‌ای از این‌ اختصار در دست‌ سبكی بوده‌ است‌ (نك‍ : همانجا). اختلاف‌ الفقهاء ساجی نزد فقیهان‌ امامی مكتب‌ بغداد در سدۀ 5 ق‌ مورد توجه‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك‍ : مفید، 37؛ سیدمرتضى‌، 198؛ طوسی‌، الخلاف، 1/ 276). 
4. اختلاف‌ الفقهاء، تألیف‌ محمد بن‌ جریر طبری (د 310ق/ 922م‌) پایه‌گذار فقه جریری (نك‍ : ابن‌ندیم‌، 292). او در كتاب‌ خود غالباً قول‌ مالك‌ را بر دیگر فقیهان‌ مقدم‌ داشته‌ است‌ (مثلاً نك‍ : ص 24، 27). از این كتاب‌ تنها بخشهایی به‌صورت‌ خطی محدود بر جای مانده كه كِرن‌ در مقاله‌ای با عنوان «اختلاف‌ الفقهاء طبری‌» به‌ بررسی آنها پرداخته‌ (ص‌ 61 به‌ بعد)، و این‌ بخشهای‌ بازمانده‌، پاره‌ای توسط همو در قاهره‌ (1320ق‌/ 1902م‌) انتشار یافته‌، و پاره‌های‌ دیگر را شاخت‌ در لیدن‌ (1933م‌) به‌ چاپ‌ رسانیده‌ است‌. 
5. الاشراف‌ فی اختلاف‌ العلماء، اثر ابوبكر ابن‌ منذر نیشابوری (د 318ق‌/ 930م‌) كه‌ باید او را فقیهی مستقل‌، اما نزدیك‌ به‌ مذهب‌ شافعی به‌ شمار آورد. اهمیت‌ ویژه‌ای كه‌ برای آراء ابوثور (ه‍ م‌) در برگ‌ برگ‌ الاشراف‌ دیده‌ می‌شود، شایان‌ توجه‌ است‌. بخشهای بر جای مانده‌ از این كتاب‌ در ابواب‌ معاملات‌ و حدود، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ نجیب‌ سراج‌الدین‌ در قطر (1406ق‌/ 1986م‌) در دو مجلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. همچنین قطعه‌ای مربوط به‌ مباحث‌ عبادات‌ را سیوطی در رسالۀ «نوراللمعة» (ص‌ 207 به‌ بعد) نقل‌ كرده‌ است‌. وسعت‌ رواج‌ این‌ كتاب‌ علاوه‌ بر مذاهب‌ گوناگون‌ اهل‌ سنت‌ (مثلاً نك‍ : ابن‌هبیره‌، 1/ 215، 2/ 427؛ قاضی عیاض‌، 4/ 573؛ رودانی‌، 119)، محافل‌ اباضی عمان‌ و شمال‌ افریقا را نیز در برمی‌گرفته‌ است‌ (مثلاً نك‍ : ابوسعید، 1/ 125- 126؛ كندی‌، 7/ 10، 29، جم‍ ؛ درجینی‌، 2/ 470، 496؛ شماخی‌، 2/ 100، 106). ابوسعید كدمی از فقیهان‌ اباضی عمان‌ بر الاشراف‌، زیاداتی نوشته‌ است‌ (نك‍ : ه‍ د، 5/ 548؛ نیز نك‍ : كندی‌، 5/ 336-337؛ نیز برای اثری با عنوان‌ الاوسط من‌ السنن‌ و الاجماع‌ و الاختلاف‌ از ابن‌منذر و نسخه‌های خطی آن‌، نك‍ : GAS, I/ 496).
6. اختلاف‌ الفقهاء، تألیف‌ ابوجعفر طحاوی (د 321ق‌/ 933م‌)، فقیه‌ نامدار حنفی‌. طحاوی در این‌ اثر به‌ اختلاف‌ میان‌ 3 مذهب‌ حنفی‌، مالكی و شافعی به‌ طور گسترده‌، و به‌ نظریات‌ دیگر فقیهان‌ كهن‌ در سطحی محدودتر پرداخته‌، و به‌طبع‌ آراء حنفیان‌ را بر دیگران‌ مقدم‌ داشته‌ است‌. در این اثر پس‌ از مذاهب‌ سه‌گانه‌، به‌ آراء سفیان‌ ثوری توجه‌ ویژه‌ای دیده‌ می‌شود (مثلاً نك‍ : 1/ 47-50، 53-54). بررسی اختلافات‌ داخلی در مذهب‌ حنفی نیز در این كتاب‌ به‌ تفصیل‌ آمده‌ است‌ (مثلاً 1/ 47، 51، 63). جلد نخست‌ این‌ كتاب به‌ كوشش‌ محمد صغیر حسن‌ معصومی در اسلام‌آباد پاكستان‌ (1391ق‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. ابوبكر جصّاص‌ رازی (د 370ق‌/ 980م‌) اختصاری از این‌ كتاب‌ فراهم‌ آورده‌ كه‌ بخشهایی از آن‌ به‌ صورت نسخه‌های خطی باقی است‌ (نك‍ : حاجی خلیفه‌، 1/ 32؛ .(GAS,I/ 441 عالمان‌ امامی بغداد به‌ اختلاف‌ الفقهاء طحاوی توجه‌ داشته‌اند و این‌ اثر یكی از منابع‌ اساسی سید مرتضی در الانتصار بوده‌ است‌ (مثلاً نك‍ : ص‌ 8، 10). 
7. مختلف‌ الروایة، اثر ابواللیث‌ سمرقندی (د 373ق‌/ 983م‌)، فقیه‌ حنفی ماوراءالنهر، در باب‌ اختلافات‌ فقهی میان‌ ابوحنیفه‌، مالك و شافعی (نك‍ : حاجی خلیفه‌، 2/ 1636؛ نیز نك‍ : ه‍ د، 6/ 204). نسخه‌های شایع‌ كتاب‌ از سوی علاءالدین‌ سمرقندی (د 553ق‌/ 1158م‌) تحریری دوباره‌ است‌، اما نسخۀ بدون‌ تحریر آن‌ نیز وجود دارد (نك‍ : همانجا؛ نیز GAS,I/ 447؛ همچنین‌ برای تألیف‌ مختصری از ابواللیث در اختلاف‌ الفقها با عنوان‌ تأسیس‌ النظائر، نك‍ : همان‌، .(I/ 450
8. مسائل الخلاف‌، تألیف‌ ابوبكر ابهری (د 375ق‌/ 985م‌)، فقیه‌ مالكی‌. این اثر را باید از نخستین‌ گامهای مالكیان‌ در تدوین‌ اختلاف الفقها شمرد كه‌ به‌ پیروی از آن‌ چند تن‌ از شاگردان‌ ابهری چون شاگرد خاص‌ او ابوسعید قزوینی در الالحاف فی مسائل‌ الخلاف‌، ابوالقاسم‌ ابن‌ جلاب‌ در مسائل‌ الخلاف‌ و ابو تمام‌ علی بن‌ محمد بصری در مختصر فی الخلاف‌ در این‌باره‌ قلم‌ زده‌اند (نك‍ : قاضی عیاض‌، 4/ 405، 473-474، 604، 605؛ ابن‌ندیم‌، 253؛ نیز نك‍ : اثر شم‍ 9 در همین مقاله‌). 
9. عیون الادلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الامصار، اثر ابوالحسن‌ ابن‌ قصار بغدادی مالكی (د 397ق‌/ 1008م‌) از شاگردان‌ ابهری‌. ابواسحاق‌ شیرازی (ص‌ 107) آن‌ را بهترین‌ تألیف‌ مالكیان‌ در اختلاف‌ الفقها دانسته‌ است‌ (نیز نك‍ : قاضی عیاض‌، 4/ 602). از این‌ اثر نسخه‌ای خطی در جامع‌ قرویین‌ فاس‌ نگهداری می‌شود (نك‍ : GAS,I/ 482؛ برای استفاداتی‌ از آن‌، نك‍ : ابن‌هبیره‌، 2/ 384). 
10. الاشراف‌، در مسائل خلاف‌ از قاضی عبدالوهاب‌ بن‌ علی مالكی (د 422ق‌/ 1031م‌) كه‌ از آثار متداول‌ مالكیان‌ در این‌ رشته‌ بوده‌ است‌ (مثلاً نك‍ : همو، 1/ 215، 220؛ ابن‌ خیر، 245). گزارش‌ شده‌ كه‌ این‌ كتاب‌ در مطبعة الاداره‌ در تونس‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (برای نسخه‌های خطی و نیز رابطۀ آن‌ با عیون‌ الادلّۀ ابن‌ قصار، نك‍ : GAS؛ همانجا). 
11. تأسیس‌ النظر فی الخلافات‌ الفقهیة، تألیف‌ ابوزید دبوسی (د 430ق‌/ 1039م‌) از فقیهان‌ حنفی ماوراءالنهر كه‌ در قاهره‌ (1320ق‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (برای نسخه‌های خطی آن‌ و نیز دو نسخۀ دیگر از ابوزید در اختلاف‌ الفقها، نك‍ : .(GAS,I/ 456
12. مسائل‌ الخلاف‌، اثر سیدمرتضى‌ علی بن‌ حسین‌ موسوی (د 436ق‌/ 1044م‌)، عالم‌ شهیر امامی در بغداد. مؤلف‌ در كتاب‌ دیگرش‌ الانتصار (ص‌ 16، 20، جم‍‌ ) بارها بدان‌ ارجاع‌ كرده‌، و طوسی در الفهرست‌ (ص‌ 99) یادآور شده‌ كه‌ این‌ كتاب‌ به‌ پایان‌ نرسیده بوده‌ است‌ (نیز نك‍ : آبی‌، 1/ 105؛ ذهبی‌، 17/ 589). علاوه‌ بر این‌ اثر یافت‌ نشده‌، اطلاعات وسیعی در باب‌ اختلاف‌ الفقها، در الانتصار سیدمرتضی‌ آمده‌ است‌. 
13. اختلاف‌ الفقهاء الخمسة، تألیف‌ ابومحمد ابن‌ حزم‌ اندلسی (د 456ق‌/ 1064م‌)، احیاكنندۀ مذهب‌ فقهی ظاهری‌. به‌ گفتۀ ذهبی (18/ 194) او دراین‌ كتاب‌ اختلاف‌ آراء داوود اصفهانی پیشوای ظاهریه‌ با فقیهان‌ چهارگانه‌ را مورد بررسی قرار داده‌ بوده‌ است‌. علاوه‌ بر این‌ اثر یافت‌ نشده‌، مجموعۀ المحلی از ابن‌حزم‌، خود یك‌ منبع‌ مهم‌ در فقه‌ مقایسه‌ای‌ است‌. 
14. الخلاف‌، اثر محمد بن‌ حسن‌ طوسی (د 460ق‌/ 1068م‌) شیخ‌ طایفۀ امامیه‌. او دراین‌ كتاب‌ دیدگاه‌ امامیه‌ را مقدم‌ ساخته‌، و سپس‌ در مقام‌ مقایسه‌ به‌ بیان‌ آراء صحابه‌، تابعین‌ و فقیهان‌ دیگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته‌ است‌. در پاره‌ای مسائل‌، مقایسۀ دوگانۀ مذهب‌ امامیه‌ با شافعیه‌ دیده‌ می‌شود (مثلاً 1/ 14، 23) و در مسائلی به‌ اختلافات‌ داخلی امامیه‌ نیز اشاره‌ شده‌ است‌ (مثلاً 1/ 12، 53). اختلافات‌ داخلی شافعیه‌ در سطحی گسترده‌ (مثلاً 1/ 39، 46) و از آنِ حنفیه‌ (مثلاً 1/ 13، 25) و مالكیه‌ (مثلاً 1/ 34، 60) در سطحی محدودتر دیده‌ می‌شود. الخلاف‌ طوسی در عین‌ حال‌ یك‌ كتاب‌ فقه‌ استدلالی است‌ و در هر مسأله‌، ادلۀ مورد استناد مذاهب‌ نیز بررسی شده‌اند. الخلاف‌ بارها، از جمله‌ در 1377ق‌ در تهران‌ به‌ چاپ رسیده‌ است‌ و به‌ تفصیل‌ دورۀ كامل‌ ابواب‌ فقه‌ را در بردارد. از عالمان‌ امامیه‌، فضل‌ بن‌ حسن‌ طبرسی در المؤتلف‌ من‌ المختلف‌ (چ‌ قم‌، 1410ق‌) و مفلح‌ بن حسن‌ صیمری در تلخیص الخلاف‌ (چ‌ قم‌، 1408ق‌) اختصاری‌ از آن‌ فراهم‌ آورده‌اند. 
15. حلیةالعلماء، تألیف‌ ابوبكر قفال‌ چاچی‌ (د 507ق‌/ 1113م‌) از عالمان‌ شافعی‌. وی‌ در این‌ اثر تفصیلی‌، آراء صحابه‌ و تابعین‌ و فقیهان‌ نامشهور را در كنار مذاهب‌ چهارگانه‌ مورد مقایسه‌ قرار داده‌، و گاه‌ به‌ نظریات‌ شیعه‌ و ظاهریه‌ نیز عنایت‌ داشته‌ است‌. همچنین‌ وی‌ از اختلافات‌ داخلی‌ شافعیه‌ (مثلاً 1/ 69، 76-77) و در سطحی‌ محدودتر حنفیه‌ (مثلاً 1/ 74، 96-97) نیز یاد كرده‌ است‌. مجلداتی‌ از این‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ یاسین‌ احمد ابراهیم‌ درادكه‌ در بیزوت‌ (1403ق‌/ 1980م‌) به‌ چاپ‌ رسید و پس‌ از سالی‌ چند به‌ همراه‌ دیگر اجزای‌ باقی‌ مانده‌، به‌ كوشش‌ همو در 7 مجلد در عمان‌ (1988م‌)، منتشر شد. 
16. الاشراف‌ علی مذاهب‌ الاشراف‌ یا اختلاف‌ العلماء، اثر وزیر عون‌الدین‌ ابن‌هبیره (د 560ق‌/ 1165م‌) كه‌ خود بخشی از مجموعۀ بزرگ‌ الافصاح‌ عن‌ معانی الصحاح‌ است‌ (نك‍: ه‍ د، 5/ 105). الاشراف‌ كه‌ در اختلاف‌ مذاهب‌ اربعه‌ نوشته‌ شده‌، و مؤلف‌ در آن‌، علاوه‌ بر مقایسۀ آراء پیشوایان‌ مذهب‌، به‌ آراء دیگر فقیهان‌ 4 مذهب‌ نیز پرداخته‌ است‌، با عنوان‌ الافصاح‌ در دو مجلد به‌ كوشش‌ محمد راغب طباخ‌ در حلب‌ (1366ق‌/ 1947م‌، چ‌ دوم‌)، به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌. مؤلف كه‌ خود فقیهی‌ حنبلی‌ است‌، در این‌ كتاب‌ به‌ گردآوری‌ و مقایسۀ اقوال‌ مختلف نقل‌ شده‌ از احمد بن‌ حنبل‌ عنایت‌ كم‌نظیری‌ نشان‌ داده‌ است‌. 
17. البحر الزخار، تألیف‌ احمد بن‌ یحیی‌ ابن‌ مرتضی‌ (د 840ق‌/ 1436م‌)، از فقیهان‌ و امامان‌ زیدی‌ یمن‌. این‌ كتاب‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ آراء فقیهان‌ زیدیه‌ را با مذاهب‌ گوناگون‌ فقهی‌ مقایسه‌ كرده‌ است‌ و در نوع‌ خود منبعی‌ بی‌نظیر شمرده‌ می‌شود، در 6 مجلد در بیروت‌ (1366ق‌/ 1947م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 
علاوه‌ بر آثار یاد شده‌، از دیگر تألیفات‌ كه‌ می‌توان‌ بدانها اشاره‌ كرد، این‌ آثارند: الاختلاف‌ از ابواسحاق‌ ابن‌ جابر بغدادی (د 310ق)، فقیه‌ ظاهری (ابن‌ ندیم‌، 272؛ ذهبی‌، 14/ 285)؛ مسائل‌ الخلاف‌ از ابوسعید بردعی (د 317ق‌)، فقیه‌ حنفی (برای نسخۀ خطی موجود در جامع‌ زیتونۀ تونس‌، نك‍ : GAS, I/ 439)؛ مسائل‌ الخلاف‌ از ابوبكر وراق‌ مروزی (د 329 یا 333ق‌)، فقیه‌ مالكی (برای نسخۀ خطی موجود در جامع‌ قرویین‌ فاس‌، نك‍ : همان‌، I/ 476)؛ اختلاف‌ العلماء از ابوبكر آجری (د 360ق‌)، فقیه‌ اصحاب‌ حدیث‌ (رودانی‌، 124- 125)؛ مسائل‌ الخلاف‌ از قاضی عبدالعزیز اصفهانی جزری (د بعد از 377ق‌)، فقیه‌ ظاهری (ابن‌ ندیم‌، 273)؛ المختلف‌ از ابوالقاسم‌ صفار، عالم‌ حنفی (قرشی‌، 2/ 68، 135، 234)؛ الخلاف‌ الكبیر از ابویعلی ابن‌ فراء (د 458ق‌)، فقیه‌ حنبلی (نك‍ : ابن‌رجب‌، 1/ 9، 206؛ برای نسخۀ خطیِ بخشی از آن‌ در كتابخانۀ فیض‌الله‌ افندی تركیه‌، نك‍ : ششن‌، 305)؛ الخلاف‌ الكبیر ابوالخطاب‌ كلوذانی (د 510 ق‌) و اثری با همین‌ عنوان‌ از ابن‌ زاغونی (د 527ق) هر دو از فقیهان‌ حنبلی (ابن‌رجب‌، 1/ 143، 217)؛ رؤوس‌ المسائل‌ جارالله‌ زمخشری (د 538ق‌) (چ‌ بیروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ برای معرفی آثاری دیگر، نك‍ : حاجی خلیفه‌، 1/ 33؛ سامرایی‌، 10-11؛ كرن‌، 62). 

مآخذ

آبی‌، حسن‌، كشف‌ الرموز، قم‌، 1408ق‌؛ ابن‌ بابویه‌، محمد، معانی الاخبار، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌، 1361ش‌؛ ابن‌ خیر اشبیلی‌، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، الذیل‌ علی طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ هانری لائوست‌ و سامی دهان‌، دمشق‌، 1370ق‌/ 1951م‌؛ ابن‌ شاذان‌، فضل‌، الایضاح‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ ابن‌ مقفع‌، عبدالله‌، «رسالة فی الصحابة»، آثار ابن‌ المقفع‌، بیروت‌، 1409ق‌/ 1989م‌؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ ابن‌ هبیره‌، یحیى، الافصاح‌، به‌ كوشش‌ محمد راغب‌ طباخ‌، حلب‌، 1366ق‌/ 1947م‌؛ ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌؛ ابوسعید كدمی‌، محمد، الجامع‌ المفید، مسقط، 1406ق‌/ 1985م‌؛ ابویوسف‌، یعقوب‌، الخراج‌، بیروت‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ ترمذی‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر و دیگران‌، قاهره‌، 1357ق‌/ 1938م‌؛ «تفسیر»، منسوب‌ به‌ نعمانی‌، همراه‌ ج‌ 90 بحار الانوار مجلسی‌، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ حاجی خلیفه‌، كشف‌؛ دارمی‌، عبدالله‌، سنن‌، دمشق‌، 1349ق‌؛ درجینی‌، احمد، طبقات‌ المشایخ‌ بالمغرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهیم‌ طلای‌، قسنطینه‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛ دفتر كتبخانۀ اسعد افندی‌، استانبول‌، محمودبك‌ مطبعه‌سی‌؛ ذهبی‌، احمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ رودانی‌،محمد،صلةالخلف‌، به‌ كوشش‌ محمد حجی‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ سامرایی‌، صبحی‌، مقدمه‌ بر اختلاف‌ العلماء (نك‍ : هم‍ ، مروزی‌)؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌الشافعیةالكبری‌، به‌كوشش‌ محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1384ق‌/ 1965م‌؛ سیدمرتضى، علی‌، الانتصار، نجف‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛ سیوطی‌، الجامع‌ الصغیر، قاهره‌، 1373ق‌/ 1954م‌؛ همو، «نوراللمعة»، ضمن‌ مجموعة الرسائل‌ المنیریة، بیروت‌، 1970م‌، ج‌ 1؛ شافعی‌، محمد، الام‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ همو، الرسالة، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر، قاهره‌، 1358ق‌/ 1939م‌؛ ششن‌، رمضان‌، نوادر المخطوطات‌ العربیة فی مكتبات‌ تركیا، بیروت‌،1400ق‌/ 1980م‌؛ شماخی‌، احمد، السیر، به‌ كوشش‌ احمد بن‌ سعود سیابی‌، مسقط، 1407ق‌/ 1987م‌؛ صنعانی‌، عبدالرزاق‌، المصنف‌، به‌ كوشش‌ حبیب‌ الرحمان‌ اعظمی‌، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ طبری‌، محمد، اختلاف‌ الفقهاء، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ طحاوی‌، احمد، اختلاف الفقهاء، به‌ كوشش‌ محمد صغیر حسن‌ معصومی‌، اسلام‌آباد، 1391ق‌؛ طوسی‌، محمد، الخلاف‌، تهران‌، 1377ق‌؛ همو، الفهرست‌، نجف‌، كتابخانۀ مرتضویه‌؛ قاضی عبدالجبار، «فضل‌ الاعتزال‌»، فضل‌ الاعتزال‌ و طبقات‌ المعتزلة، به‌ كوشش‌ فؤاد سید، تونس‌، 1393ق‌/ 1974م‌؛ قاضی عیاض‌، ترتیب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكیر محمود، بیروت‌/ طرابلس‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ قرشی‌، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ قفال‌، محمد، حلیةالعلماء، به‌ كوشش‌ یاسین‌ احمد ابراهیم‌ درادكه، عمان، 1988م؛ كندی، محمد، بیان الشرع، قاهره، 1404ق/ 1984م؛ لكنوی، محمد، الفوائد البهیة، قاهره‌، 1324ق‌/ 1906م‌؛ مروزی‌، محمد، اختلاف‌ العلماء، به كوشش‌ صبحی سامرایی‌، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ مسند زید بن علی (ع‌)، به كوشش‌ عبدالواسع‌ بن‌ یحیى‌ واسعی‌، بیروت‌، 1966م‌؛ مفید، محمد، الاعلام‌، قم‌، 1413ق؛ مناوی‌، عبدالرئوف‌، «كنوز الحقائق‌»، در حاشیۀ الجامع‌ الصغیر (نك‍ : هم‍ ، سیوطی‌)؛ نیز: 

GAS; Kern, F., «Ṭabarī's Ihtilāf al -Fuqahāʾ», ZDMG, 1901, vol. LV. 
بخش‌ فقه‌، علوم‌ قرآنی‌ و حدیث‌