اخلاص

اِخْلاص‌، نام‌ صد و دوازدهمین‌ سورۀ قرآن‌ مجید. این‌ سوره‌ دارای‌ 5 آیه‌، 11 كلمه‌ و 47 حرف‌ است‌. 
از دیرباز، این‌ سوره‌ به‌ لحاظ موضوع‌ و مضمون‌، نزد قاریان‌ و مفسران‌، «اخلاص‌»، و نزد فقها و متكلمان‌، «توحید» نام‌ گرفته‌ است‌ (نك‍ : ابوعمرو، 226؛ طبرسی‌، 10/ 854؛ حائری‌، 178 به‌ بعد؛ محیسن‌، 525؛ طباطبایی‌، 20/ 387). 19 نام‌ و عنوان‌ دیگری‌ كه‌ به‌ این‌ سوره‌ داده‌اند: صمد، تفرید، تجرید، نور، نجات‌، ولایت‌، معرفت‌، جمال‌، اساس‌، امان‌، شافیه‌، مانعه‌، مذكَّره‌، معوَّذه‌، مقشقِشه‌، منفَّره‌، محضِره‌، برائت‌ و نسبةالرب‌ یا نسبةالله‌ (فخرالدین‌رازی‌، التفسیر...، 32/ 175- 176؛ فیروزآبادی‌، 1/ 553؛ اندرابی‌، گ‌ 51 ب‌؛ بقاعی‌، 22/ 344)، چندان‌ شهرتی‌ ندارند و عنوان‌ اخیر كه‌ گویا مأخذ آن‌ برخی‌ روایات‌ معراج‌ (نك‍ : كلینی‌، 3/ 485)، یا برخی‌ روایات‌ اسباب‌ النزول‌ (نك‍ : واحدی‌، 404) بوده‌، مورد انتقاد نیز قرار گرفته‌ است‌ (نك‍ : اندرابی‌، همانجا). از این‌ میان‌، تنها نام‌ «صمد» كه‌ در كهن‌ترین‌ فهارس‌ عناوین‌ سور قرآنی‌ آمده‌ (نك‍ : ابن‌ندیم‌، 29-30)، با قاعدۀ كلی‌ نامگذاری‌ سور (نك‍ : اندرابی‌، گ‌ 49 الف‌ - 49 ب‌) مطابقت‌ دارد. زیرا از یك‌ سوی‌، كلمۀ «صمد» تنها یك‌ مرتبه‌، و از ریشۀ «ص‌ م‌ د» تنها همین‌ كلمه‌ در قرآن‌ به‌ كار رفته‌ است‌ و از سوی‌ دیگر، با مضامین‌ سوره‌ مناسبت‌ فراوان‌ دارد (نك‍ : ابن‌ندیم‌، 29؛ اندرابی‌، گ‌ 51 ب‌؛ بقاعی‌، 22/ 348، 395؛ دروزه‌، 1/ 209)، چنانكه‌ مفسران‌، گاه‌ در تفسیر این‌ سوره‌، به‌ توضیح‌ معنای‌ «الله‌ الصمد» اكتفا كرده‌اند (صنعانی‌، 2/ 407). با اینهمه‌، به‌ گواهی‌ منابع‌ موجود، رسول‌ خدا(ص‌) و صحابه‌ و اهل‌ بیت(ع‌) این‌ سوره‌ را با توجه‌ به‌ سر آغازش‌، «قُلْ هُوَاللّهُ اَحَد» می‌نامیده‌اند و قاطبۀ محدثان‌ نیز همواره‌ این‌ سنّت‌ را معمول‌ داشته‌اند (مالك‌، 1/ 208- 209؛ احمد بن‌ حنبل‌، 5/ 312؛ دارمی‌، 855 -857؛ بخاری‌، 4/ 95؛ كلینی‌، 3/ 316-317؛ ابن‌ حجر، 3/ 398- 399). 
سورۀ اخلاص‌ از نخستین‌ سوره‌های‌ نازل‌ شده‌ در مكۀ معظمه‌ بوده‌، و سبك‌ و آهنگ‌ بیان‌ آن‌ آشكارا معرف‌ مكی‌ بودن‌ آن‌ است‌ و در روایات‌ منقول‌ از ابن‌ عباس‌ و دیگران‌ نیز در زمرۀ سوره‌های‌ مكی‌ به‌ شمار آمده‌ است‌ (ابن‌ندیم‌، 28؛ اندرابی‌، گ‌ 41 الف‌ -43 الف‌، 56 الف‌؛ زركشی‌، 1/ 193؛ نك‍ : سیوطی‌، الاتقان‌...، 1/ 40-44). با وجود این‌، مكی‌ یا مدنی‌ بودن‌ سوره‌، همواره‌ محل‌ خلاف‌ بوده‌ است‌ (طوسی‌، 10/ 429؛ طبرسی‌، همانجا؛ زمخشری‌، 4/ 298؛ سیوطی‌، همان‌، 1/ 55؛ فیض‌، الصافی‌، 2(1)/ 862). این‌ اختلاف‌ ظاهراً از روایاتی‌ ناشی‌ شده‌ است‌ كه‌ برخی‌، درخواست‌ یهودیان‌ مدینه‌ از پیامبر اكرم‌(ص‌) مبنی‌ بر وصف‌ پروردگار (نسبةالرب‌) را سبب‌ نزول‌ سوره‌ دانسته‌اند و دستۀ دیگری‌ تقاضای‌ عده‌ای‌ از مشركان‌ مكه‌ را یادآور شده‌اند (نك‍ : واحدی‌، همانجا؛ ابوالفتوح‌، 5/ 608 - 609؛ ابن‌ كثیر، 7/ 405؛ سیوطی‌، «لباب‌...»، 2/ 146، الدر...، 8/ 669؛ نیز نك‍ : زومر، 325). همچنین‌ حكایت‌ برخی‌ روایات‌ از نزول‌ سورۀ اخلاص‌ در مدینه‌، می‌تواند اشاره‌ به‌ نزول‌ یا تلاوت‌ مجدد این‌ سوره‌ بر حسب‌ مقتضیات‌ و حوادث‌ باشد، یا آنكه‌ درخواست‌ یهودیان‌ از پیامبر اكرم(ص‌) در دوران‌ اقامت‌ آن‌ حضرت‌ در مكه‌ صورت‌ پذیرفته‌ است‌. 
سورۀ اخلاص‌ یكی‌ از 5 سوره‌ای‌ است‌ كه‌ با فعل‌ امر «قل‌» آغاز می‌شود، سه‌ تای‌ آنها پیاپی‌ در خاتمۀ قرآن‌ مجید جای‌ گرفته‌ و با عنوان‌ مشترك‌ «معوَّذات‌» نامیده‌ شده‌ است‌ (نك‍ : سیوطی‌، تناسق‌...، 147). موضوع‌ اصلی‌ این‌ 5 سوره‌ اخلاص‌ در دین‌ و توحید در عبادت‌ است‌. در این‌ میان‌، سورۀ اخلاص‌ بیش‌ از 4 سورۀ دیگر، بر شعائر توحیدی‌ تكیه‌ دارد و به‌ همین‌ لحاظ، این‌ سوره‌ را همراه‌ با سورۀ كافرون‌ مقشقِشتین‌ (= پیرایندگان‌) خوانده‌اند (طوسی‌، همانجا؛ فیروزآبادی‌، 1/ 548؛ بقاعی‌، 22/ 300، 344) و نیز هر دو سوره‌ را «اخلاص‌» نامیده‌اند (همانجا؛ فیومی‌، 1/ 177). 
سورۀ اخلاص‌ و سورۀ كافرون‌، شعار جاودانۀ توحید و فراخوان‌ نبرد بی‌ امان‌ موحدان‌ با مشركان‌ است‌ و ازاین‌رو، پیامبر اكرم(ص‌) قرائت‌ این‌ دو سوره‌ را در ركعتهای‌ اول‌ و دوم‌ به‌ویژه‌ در برخی‌ نمازها مانند نافلۀ فجر (نك‍ : قطب‌، 6/ 4005) مؤكداً توصیه‌ فرموده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 3/ 399؛ سیوطی‌، همانجا). روایات‌ دیگری‌ كه‌ از ناحیۀ اهل‌ بیت(ع‌) رسیده‌ است‌، نیز ضمن‌ آنكه‌ بر قرائت‌ این‌ دو سوره‌ و نیز سورۀ قدر سخت‌ تأكید دارند، به‌رغم‌ مختصرشدن‌ نماز، فضیلت‌ آن‌ را در قرائت‌ همین‌ سوره‌ها می‌دانند (كلینی‌، 3/ 316؛ فیض‌، ترجمة...، 110-112؛ بحرانی‌، 4/ 520). بر پایۀ همین‌ روایات‌ عملاً در آموزش‌ نماز به‌ كودكان‌ و تازه‌ مسلمانان‌، سوره‌ای‌ كه‌ باید پس‌ از سورۀ حمد قرائت‌ شود، سورۀ اخلاص‌ برگزیده‌ می‌شود (نك‍ : فیض‌، همان‌، 117- 118) و می‌توان‌ گفت‌ كه‌ نزد عموم‌ مسلمانان‌ عنوان‌ «سوره‌» در قرائت‌ نماز، عملاً به‌ سورۀ اخلاص‌ اختصاص‌ پیدا كرده‌ است‌. 
این‌ سوره‌ به‌رغم‌ آنكه‌ پس‌ از سورۀ كوثر، كوچك‌ترین‌ سورۀ قرآن‌ كریم‌ است‌، حاوی‌ همۀ فنون‌ مباحث‌ توحیدی‌ است‌ و به‌ویژه‌ آیۀ دوم‌ آن‌: «اَللّهُ الصَّمَد» همواره‌ شایان‌ تعمق‌ و تأمل‌ بوده‌ است‌ (نك‍ : قرطبی‌، 20/ 245؛ فخرالدین‌ رازی‌، التفسیر، 32/ 175-176، شرح‌...، 317-321؛ سیوطی‌، الاكلیل‌، 302؛ بیضاوی‌، 5/ 200؛ فیض‌، الصافی‌، 2(1)/ 866؛ بحرانی‌، 4/ 523). امامان‌ اهل‌ بیت(ع‌) بیش‌ از هر چیز به‌ این‌ نكته‌ توجه‌ می‌داده‌اند كه‌ سورۀ «قُلْ هُوَاللّهُ اَحَد» شعار توحید و اخلاص‌ است‌ (نك‍ : حر عاملی‌، 2(2)/ 785) و یكایك‌ آیات‌ آن‌ را مفسر یكدیگر دانسته‌اند (ابن‌بابویه‌، 90-91؛ فیض‌، همان‌، 2(1)/ 864؛ طباطبایی‌، 20/ 387؛ مغنیه‌، 7/ 624). 
سورۀ اخلاص‌ در ترتیب‌ جاودانۀ قرآن‌ مجید، زوج‌ سورۀ «تَبَّتْ یدا اَبی‌ لَهَبٍ» قرار داده‌ شده‌ است‌ و از نظر معنا و موضوع‌ و تعبیر و مضمون‌، این‌ دو سوره‌ بازتاب‌ بیان‌ یكدیگرند (سیوطی‌، تناسق‌، 146- 147؛ جواهر البیان‌...، 147). 
سورۀ اخلاص‌ از معدود سوره‌های‌ قرآنی‌ است‌ كه‌ مستقلاً در تفسیر آنها كتب‌ و رسائل‌ و مقالاتی‌ نوشته‌ شده‌ است‌ و نوشته‌ می‌شود. چنانكه‌ آقابزرگ‌ 11 اثر را با عنوان‌ تفسیر سورۀ الاخلاص‌ فهرست‌ كرده‌ است‌ (4/ 335-336). از مشاهیر علمای‌ اسلام‌، به‌ ابن‌ سینا اثری‌ با عنوان‌ تفسیر سورۀ التوحید منسوب‌ شده‌ كه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. فخرالدین‌ رازی‌، ابن‌ تیمیه‌ و میرداماد نیز هر یك‌ اثری‌ با عنوان‌ تفسیر سورۀ الاخلاص‌ دارند كه‌ اثر ابن‌ تیمیه‌ شهرت‌ بیشتری‌ یافته‌، و بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (نك‍ : كالورلی‌، 14-5)، اما دو اثر دیگر: كتاب‌ فخرالدین‌ رازی‌ (نك‍ : الفهرس‌...، 3/ 611) و كتاب‌ میرداماد (نك‍ : مرعشی‌، 1/ 403، 20/ 13) همچنان‌ خطی‌ مانده‌اند. كالورلی‌ نیز در مقاله‌ای‌ به‌ بررسی‌ مسائل‌ نحوی‌ سورۀ اخلاص‌ پرداخته‌ است‌ (همانجا). همچنین‌ از آنجا كه‌ این‌ سوره‌ به‌ عنوان‌ عصارۀ وحی‌ محمدی‌ در سراسر جهان‌ اسلام‌ شناخته‌ شده‌، از دیرباز، بهترین‌ موضوع‌ برای‌ هنرنمایی‌ خطاطان‌، طراحان‌ و نگارگران‌ مسلمان‌ بوده‌ است‌. 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ ابن‌ بابویه‌، محمد، التوحید، به‌ كوشش‌ هاشم‌ حسینی‌، تهران‌، 1387ق‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، المطالب‌ العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، به كوشش‌ حبیب‌ الرحمان‌ اعظمی‌، بیروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ ابن‌ كثیر، اسماعیل‌، تفسیر القرآن‌ العظیم‌، بیروت‌، 1389ق‌/ 1970م‌؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ ابوعمرو دانی‌، عثمان‌، التیسیر فی القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ اتو پرتسل‌، استانبول‌، 1930م‌؛ ابوالفتوح‌ رازی‌، روح‌ الجِنان‌ و رَوح‌ الجَنان‌، قم‌، 1404ق‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛ اندرابی‌، احمد، الایضاح‌ فی القراءات‌، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ بحرانی‌، هاشم‌، البرهان‌ فی تفسیر القرآن‌، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ بخاری‌، محمد، صحیح‌، استانبول‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ بقاعی‌، ابراهیم‌، نظم‌ الدرر فی تناسب‌ الآیات‌ و السور، حیدرآباد دكن‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ بیضاوی‌، عبدالله‌، انوار التنزیل‌، بیروت‌، مؤسسۀ شعبان‌؛ جواهر البیان‌ فی تناسب‌ سور القرآن‌، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ حائری‌، عبدالكریم‌، كتاب‌ الصلوة، قم‌، 1362ش‌؛ حر عاملی‌، محمد، وسائل‌ الشیعة، بیروت‌، 1391ق‌؛ دارمی‌، عبدالله‌، سنن‌، استانبول‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ دروزه‌، محمد عزت‌، التفسیر الحدیث‌، قاهره‌، 1381ق‌/ 1962م‌؛ زركشی‌، محمد، البرهان‌ فی علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، 1400ق‌/ 1980م‌؛ زمخشری‌، محمود، الكشاف‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ سیوطی‌، الاتقان‌ فی علوم‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، 1363ق‌؛ همو، الاكلیل‌، به‌ كوشش‌ سیف‌الدین‌ عبدالقادر كاتب‌، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ همو، تناسق‌ الدرر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد عطا، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ همو، الدر المنثور، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ همو، «لباب‌ النقول‌»، ضمن‌ تفسیر الجلالین‌، استانبول‌، 1342ق‌؛ صنعانی‌، عبدالرزاق‌، تفسیر القرآن‌، به‌ كوشش‌ مصطفى مسلم‌ محمد، ریاض‌، 1410ق‌/ 1989م‌؛ طباطبایی‌، محمدحسین‌، المیزان‌، بیروت‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛ طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البیان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولی محلاتی و فضل‌ الله‌ یزدی طباطبایی‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ طوسی‌، محمد، التبیان‌، بیروت‌، دار احیاء التراث‌ العربی‌؛ فخرالدین‌ رازی‌، التفسیر الكبیر، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ همو، شرح‌ اسماءالله‌ الحسنی‌، به‌ كوشش‌ طه‌ عبدالرئوف‌ سعد، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ الفهرس‌ الشامل‌ للتراث‌ العربی الاسلامی المخطوط، عمان‌، 1987م‌؛ فیروزآبادی‌، محمد، بصائر ذوی التمییز، به‌ كوشش‌ محمدعلی نجار، قاهره‌، 1383ق‌؛ فیض‌ كاشانی‌، محمد، ترجمۀ الصلوة، به‌ كوشش‌ محمدعلی صفیر، تهران‌، 1340ش‌؛ همو، الصافی‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حسینی لواسانی نجفی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ فیومی‌، احمد، المصباح‌ المنیر، قم‌، 1405ق‌؛ قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن‌، بیروت‌، 1967م‌؛ قطب‌، سید، فی ظلال‌ القرآن‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ كلینی‌، محمد، الفروع‌ من‌ الكافی‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، بیروت‌، 1401ق‌؛ مالك‌ بن‌ انس‌، الموطأ، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، استانبول‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ محیسن‌، محمد، الارشادات‌ الجلیة، قاهره‌، 1389ق‌/ 1969م‌؛ مرعشی‌، خطی‌؛ مغنیه‌، محمدجواد، التفسیر الكاشف‌، بیروت‌، 1981م‌؛ واحدی‌، علی‌، اسباب‌ النزول‌، به‌ كوشش‌ سید جمیلی‌، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ نیز: 

Calverley, E. E., «The Grammar of Sūratu 'l-Ikhlāṣ», SI, 1957, vol. VIII; Zwemer, S. M., «Sūrat al-Ikhlāṣ», The Moslem World, 1968, vol. XXVI. 
محمدعلی‌ لسانی‌ فشاركی‌