بختنصر

بُخْتُنَصَّر (ﺣﻜ 604 یا 605-562ق‌م)، دومین فرمانروای کلدانی بابل و فرزند نبوپُلَسَّر. در بابل پادشاه دیگری نیز به همین نام وجود داشته، ولی مراد از بختنصر به طور مطلق همین بختنصر دوم است (برای صورتهای مختلف این نام در اکدی، عبرانی و سریانی، ﻧﻜ : جودائیکا، XII/ 911؛ کتاب دانیال، 1:1؛ هاکس، 871؛ ابن عبری، 73). این نام در برخی منابع عربی به شکل بخت‌النصر نیز آمده است. ایرانیان آن را به صورت بوخت (بخت) نرسی (نرسه)، و محرف آن به شکل «بخترشه» و «بت نرسه» آورده‌اند (دینوری، 22؛ مقدسی، مطهر، 3/ 93؛ ابوعلی مسکویه، 1/ 26؛ تاریخ سیستان، 34؛ طبری، تاریخ، 1/ 538، 541؛ ثعالبی، 244؛ ابن بلخی، 48؛ مجمل‌التواریخ...، 436؛ مافروخی، 22؛ معین، 85).
پس از سقوط آشور و تقسیم قلمرو آن میان مادها و بابلیان، چون مصریان سوریه و فلسطین را تسخیر کردند، نبوپلسر پسرخود بختنصر را مأمور جنگ با مصر کرد (607ق‌م). بختنصر در نبرد کرکمیش، فرعون مصر به نام نِکو را درهم شکست و سوریه و فلسطین را گرفت. در این میان نبوپلسر درگذشت و بختنصر از جنگ باز ایستاد و بی‌درنگ به بابل بازگشت و بر تخت نشست (کتاب ارمیا، 2:46؛ کامرون، 216-215؛ رو، 315-314؛ دیاکونف، 316، 300). در این دوره کشمکش میان بابلیان و مصریان با لشکرکشی مجدد بختنصر به متصرفات مصر شدت گرفت و آنگاه که یهویاقیم شاه یهود، به‌رغم توصیۀ ارمیای نبی، برضد بابل با مصر متحد شد، بختنصر درنگ نکرد و در 597ق‌م، اورشلیم را گرفت. یهودیاقیم به روایتی در این پیکار اسیر و به بابل تبعید شد؛ ولی اسارت یهود پس از حملۀ دوم بختنصر رخ داد که طی آن وی یهویاکین پسر و جانشین یهویاقیم و بسیاری از یهودیان را گرفته، به بابل فرستاد و صدقیا را پادشاه یهود گردانید (دوم تواریخ ایام، 5-7:36؛ دوم پادشاهان،24 :1-17, یوسفوس، VI/ 209-211؛ رو، 316, ابن‌عبری، 69؛ جودائیکا، XII/ 913؛ قس: دوم تواریخ ایام، 36: 10-13). با اینهمه، تلاش صدقیا برای شورش، بختنصر را به تدارک حملۀ دیگری به اورشلیم برانگیخت. وی این بار صدقیا را نیز اسیر کرد (586ق‌م) و هزاران یهودی دیگر را تبعید، یا وادار به گریز به مصر کرد و حصارهای شهر را ویران ساهت و پادشاهی یهودا را منقرض گردایند (دوم پادشاهان، 24: 20؛ 25: 1-7؛ دوم تواریخ ایام، 36: 18-20؛ کتاب ارمیا، 39: 1-9؛ رو، 317-316؛ شولتس، 254-257). تسخثر صور پس از چند سال محاصره، و نیز لشکرکشی به مصر از دیگر فعالیتهای بختنصر در سرزمینهای غربی قلمرو اوست (رو، 317). با آنکه وی زمانی نقش میانجی میان ایران و لیدی (لودیا) را برعهده گرفت، ولی خود از قدرت رو به تزاید مادها بیمناک شد و بر استحکامات بابل افزود و حصاری بر گرد آنجا ساخت که «دیوار مادی» نام گرفت (همانجا؛ دیاکونف، 321-319؛ کامرون، 221-220؛ الدر، 81).
برپایۀ برخی روایات پهلوی، لهراسب کیانی، بختنصر را در حمله به اورشلیم همراهی می‌کرد. این گزارش از نخستین موارد تطبیق داستانهای ایرانی با روایات تورات و تلمود تقلی گردیده که نمونه‌های دیگری نیز از آن در منابع عصر اسلامی آمده است. مثلاً گاه بختنصر را پسرعموی لهراسب، و زمانی نبیرۀ رستم خوانده‌اند و حتى او را با کیکاوس تطبیق داده، و آورده‌اند که بختنصر از سوی لهراسب اسپهبد سرزمینهای غرب دجله از اهواز تا روم شد و به فرمان همو اورشلیم را ویران کرد. بنابر همه گزارشها، وی پس از لهراسب روزگاری را هم در خدمت گشتاسب و سپس بهمن سپری کرده بود (طبری، تاریخ، 1/ 538، 541؛ ابوعلی مسکویه، 1/ 26-27؛ حمزه، 27، مافروخی، 22؛ مجمل التواریخ، 50، 436؛ دینوری، 23؛ تاریخ سیستان، 34؛ بیرونی، 111؛ ثعالبی، 244؛ مسعودی، 1/ 60، 61، 228؛ مقدسی، مطهر، 3/ 115؛ کریستن‌سن، 37، 156). در عهد هتیق نیز بارها ازبختنصر یاد شده، و دانیال نبی او را «پادشاه پادشاهان» خوانده است (کتاب دانیال، 2: 37؛ دربارۀ خوابهای بختنصر و تعبیر آنها توسط دانیال، ﻧﻜ : همان، 2: 1-49؛ 4: 1-28؛ ابن عبری، 73-76؛ ابوالفتوح، 12/ 182-183؛ مقدسی، مطهر، همانجا؛ نیزﻧﻜ : شولتس، 278-280).
در تفاسیر قرآن کریم، به ویژه تفسیر سورۀ اسراء از بختنصر، گاه به عنوان یکی از دوکافری که پادشاهای سراسر زمین را یافت، یاد شده است (طبری، تفسیر، 15/ 24-34؛ ابوالفتح، 4/ 3، 11-13، 12/ 163-164، 174-186؛ مبیدی، 5/ 735؛ سورآبادی، 208-210؛ نیشابوری، 360-361).
از آثار و ابنیۀ معروف و منسوب به بختنصر، مشهورتر از همه «باغهای متعلق بابل» است (کتاب دانیال، 4: 30؛ کامرون، 220؛ الدر، 83-81). گفته‌اند که حیره و انبار هم در عهد او ساخته شد، و یهودیۀ اصفهان نیز توسط همو و برای اسکان یهودیانِ رانده شده از اورشلیم بنا گردید (طبری، تاریخ، 2/ 43؛ مقدسی، محمد، 388؛ دمشقی، 183؛ نیز ﻧﻜ : حمدالله، 37).

مآخذ

ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسن، کمبریج؛ 1921م؛ ابن عبری، غریغورس، تاریخ مختصرالدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب‌الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1366ش؛ ابوالفتح رازی، روض‌الجَنان و روح‌الجنّان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1367-1372ش؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، به کوشش زاخاو، لاپیزیگ، 1923م؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314ش؛ ثعالبی مرغنی، حسین، غرراخبار ملوک‌الفرس وسیرهم، به کوشش زُتنبرگ، پاریس، 1900م؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، 1340ق؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، به کوشش مرن، لاپیزیگ، 1923م؛ دینوری، احمد، الاخبارالطول، به کوشش عبدالمعم عامر و جمال‌الدین شیاب، قاهره، 1960م؛ سورآبادی، عتیق، قصص قرآن مجید، به کوشش یحیى مهدوی، تهران، 1365ش؛ شولتس، ساموئل، عهد عتیق سخن می‌گوید، ترجمۀ مهرداد فاتحی، تهران، 1371ش؛ طبری، تاریخ؛ همو، تفسیر؛ عهد عتیق؛ کریستن‌سن، آرتور، کیانیان، ترجمۀ ذبیح‌الله‌ صفا، تهران، 1336ش؛ مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1312ش؛ مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1318ش؛ مسعودی، علی، مروج‌الذهب، به کوشش محمدمحیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ معین، محمد، «نبوکدنصر، بخت نصر، بخت نرسه»، مردم‌شناسی، تهران، 1335ش، س 1، ﺷﻤ 2؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1903م؛ میبدی، احمد، کشف‌الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1361ش؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص‌الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1340ش؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، 1349ش؛ نیز:

Gameron, G.G., History of Early Iran, New York, 1968; Diakonov, I.M., Istoria Midia, Moscow, 1956; Elder, J., Archaeology and the Bible, London, 1961; Josephus, Jewish Antiquites, tr. R.Marcus, London, 1966; Judaica; Roux, G., Ancient Iraq. London, 1964.
روزبه زرین‌کوب