بحرانی

بحرانی، ابو الحسن جمال‌الدین (یا کمال‌الدین) علی بن سلیمان ستراوی بحرانی، فیلسوف، متکلم و محدث شیعی سدۀ 7ق/ 13م. از سرگذشت وی آگاهی چندانی در دست نیست، اما از شهرتش پیداست که اصلاً اهل سترۀ بحرین بوده، و احتمالاً در همانجا به تحصیل دانش پرداخته است. مشهورترین استاد وی، دانشمند شیعی، ابوجعفر کمال‌الدین‌بحرانی (ﻫ م)، مشهور به ابن سعاده است (بحرانی، سلیمان، 68؛ بحرانی، یوسف، 253، 264-265؛ افندی، 4/ 102) که ابوالحسن علی از او اجازۀ روایت گرفت (ابن ابی جمهور، 1/ 11-12). بحرانی پس از مرگ استاد، رسالۀ او را که مشتمل بر 24 مسأله در علم و صفات الٰهی بود، نزد خواجه نصرالدین طوسی فرستاد و خواهان شرح و توضیح غوامض آن شد. نامه‌ای که وی در این‌باره به خواجه نوشت و پاسخ خواجه که مشتمل بر شرح آن رساله و نیز ستایش مراتب علمی بحرانی است، در دست است (نصرالدین، 17-19، 47؛ مدرسی، 225؛ قمی، 122). برخی گفته‌اند کمال‌الدین میثم بن علی بحرانی محدث و متکلم مشهور شیعی و شاگرد ابوالحسن علی بحرانی، رسالۀ مذکور را نزد خواجه فرستاده است که درست به نظر نمی‌رسد (مرکزی، 3(4)/ 2560-2561؛ نورانی، 16).
بحرانی به لحاظ علمی در میان دانشمندان پس از خود، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، و از او با القابی چون دانای علوم معقول و منقول، عالم ربانی، متکلم و عارف حکیم یاد شده است (مجلسی، 104/ 65، 106/ 26؛ افندی، 4/ 101؛ آقابزرگ، طبقات...، 106؛ بلادی، 61-62). سیدحیدرآملی (ص 498) او را عالمی می‌داند که مشربی عرفانی داشته، و در آثارش رویکرد عرفانی را از دیگر گرایشها برتر می‌شمرده است.
علامۀ حلی از طریق فرزندش، حسین بن علی بحرانی، از او اجازۀ روایت گرفته است (مجلسی، 104/ 65)، اما گویا علامه از طریق ابن میثم شاگرد ابوالحسن علی بحرانی نیز از او اجازۀ رویت داشته است (ابن ابی جمهور، 1/ 11-12).
از سال درگذشت بحرانی اطلاعی در دست نیست. قبر وی در همان روستای ستره در جوار قبر استادش واقع است (بحرانی، یوسف، 265؛ بلادی، 61).

آثار

1. الاشارات، کتابی است در کلام و حکمت. آقابزرگ نسخه‌ای از آن را به خط حسین بن علی، فرزند بحرانی، در عراق دیده که عنوان کامل آن اشارات الواصلین الى علوم العمیان و تنبیهات اهل العیان من ارباب البیان بوده است (الذریعة، 2/ 98). شاگرد وی، ابن‌میثم (ﻫ م)، نیز شرحی بر این کتاب نوشته است (بحرانی، سلیمان، 69؛ خوانساری، 7/ 219؛ آقابزرگ، همانجا).
2. سلامان وابسال، گزیدۀ ترجمۀ عربی حنین بن اسحاق از متن یونانی این داستان است؛ اما در چاپی که از این کتاب در حاشیۀ شرح الاشارات نصیرالدین طوسی (چ 1305ش) صورت گرفته، نامی از بحرانی دیده نمی‌شود (مرکزی، 3(1)/ 260).
3. مفتاح الخیر، که شرح مقدمۀ رسالة الطیر ابن سیناست (مجلسی، 106/ 26؛ آقابزرگ، همان، 21/ 329). آقابزرگ وجود نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ خوانساری در نجف گزارش کرده است (همانجا).
4. معراج السلامة و منهاج الکرامة، دربارۀ واجب الوجود که بحرانی در آن به شرح گفتار یکی از دانشمندان روزگار خویش در این باره پرداخته است (مرکزی، 3(1)/ 362). نسخه‌ای خطی از این اثر کتابخانهۀ دانشگاه تهران موجود است (همان، 3(1)/ 362-363) و امین نیز نسخه‌ای از آن را در مجموعه‌ای در کتابخانۀ شیخ فضل‌الله نوری در تهران دیده است (8/ 248).
5. النهج (المنهج) المستقیم على طریقة الحکیم، که شرح قصیدۀ عینیۀ ابن سیناست (مجلسی، همانجا؛ بلادی، 62؛ افندی، همانجا؛ آقابزرگ، همان، 24/ 424-425). آقابزرگ نسخه‌هایی از این کتاب را دیده است (همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن 7ق، به کوشش علینقی منروی، بیروت، 1972م؛ آملی، حیدر، جامع‌الاسرار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیى، تهران، 1347ش/ 1969م؛ ابن ابی جمهور، محمد، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، به کوشش مجتبى عراقی، قم، 1403ق/ 1983م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق؛ ؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، به کوشش احمد حسینی، قم، 1404ق/ 1984م؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، مؤسسۀ آل البیت؛ بلادی بحرانی، علی، انوار البدرین، قم، 1407ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‌الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، قم، 1390ق؛ قمی، عباس، الکنى و الالقاب، تهران، 1397ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ مدرسی، محمد، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، به انضمام بعضی از رسائل و مکاتبات وی، تهران، 1335ش؛ مرکزی، خطی؛ نصیرالدین طوسی، محمد، شرح مسألة العلم، به کوشش عبدالله نورانی، مشهد، 1345ش؛ نورانی، عبدالله، مقدمه بر شرح مسألة العلم (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، نصیرالدین طوسی).

علیرضا سیدتقوی