احمدی

اَحْمَدی، تاج‌الدین ابراهیم بن خضر (د 815ق/ 1412م)، از پایه‌گذاران شعر و ادبیات دیوانی در حکومت عثمانی (بانارلی، 387). در نسخه‌ای از اسکندرنامه نام وی را تاج‌الدین احمد بن ابراهیم نیز آورده‌اند (TS، ترکی، II/ 90؛ ریو، 162)، ولی به نظر فؤاد کوپرولو نام درست ویهمان ابراهیم بن خضر است (IA, I/ 216).
مهم‌ترین مأخذ در باب زندگانی احمدی کتاب عقودالنصیحه تألیف ابن عربشاه از معاصران وی است که مطالب او را مجدی (ص 71) و غزی (2/ 139) مستقیماً در آثار خود آورده‌اند. تاریخ ولادت و زادگاه وی دقیقاً معلوم نیست. با استناد به نوشتۀ مجدی (همانجا)، مبنی بر اینکه او در هنگام فوت (815ق) بیش از 80 سال داشته، می‌توان گفت که در 735ق/ 1335م زاده شده است. دربارۀ زادگاه او نیز میان مورخان و تذکره‌نویسان اختلاف هست: طاش کوپری‌زاده (ص 48)، مجدی (ص 70) و قنالی‌زاده (1/ 146) آن را گِرمیان (کِرِمان، کرمیان) و برخی دیگر سیواس ذکر کرده‌اند (همانجا، به نقل از لطیفی؛ ثریا، 191).
احمدی پس از فرا گرفتن علوم متداول زمان، برای تکمیل معلومات به مصر رفت (طاش کوپری‌زاده، مجدی، همانجاها) و در آنجا نزد شیخ اکمل الدین، شارح الهدایه به تحصیل پرداخت (قنالی‌زاده، همانجا؛ بروسه‌لی، 2/ 73؛ IA، همانجا). وی در این مرکز فرهنگی افزون بر فراگیری علوم اسلامی، طب و هندسه نیز آموخت (بانارلی، همانجا) و در آنجا با فناری و حاجی‌پاشا که بعدها از دانشمندان صاحب نام عثمانی شدند، آشنایی یافت. احمدی پس از بازگشت به وطن به خدمت امیرسلیمان گرمیانی که امیری ادب‌دوست بود، درآمد و معلم او شد (مجدی، ثریا، همانجاها) و پس از درگذشت امیرسلیمان به دربار سلیمان چلبی فرزند ایلدرم بایزید، سلطان عثمانی راه جست و بدو تقرب یافت، تا آنجا که بیشتر آثار خویش را به وی تقدیم کرد (مجدی، بروسه‌لی، همانجاها).
احمدی پس از پیروزی امیر تیمور گورکانی بر بایزید در جنگ آنقره و اسارت او، با تیمور دیدار کرد (مجدی، 71؛ بروسه‌لی، 2/ 74) و مورد عنایت او قرار گرفت. وی پس از بازگشت تیمور از آناتولی، بار دیگر در بروسه به سلیمان چلبی پیوست و سرانجام در شهر آماسیه درگذشت (مجدی، غزی، بروسه‌لی، همانجاها).
تذکره‌نویسان از وی با عنوان «فاضل جهان و کامل دوران» (سهی، 173) و «شاعر ظریف» (غزی، همانجا، به نقل از ابن عربشاه) یاد کرده، و او را به تبحر در «علوم عالیه و فنون حکمیه و ریاضیه» ستوده‌اند (بروسه‌لی، 2/ 73) و در تسلط به زبان و ادبیات عرب با ابن نباته و حاجری مقایسه کرده‌اند (غزی، همانجا).
احمدی اوزان عروضی را در شعر ترکی به کار گرفت و با سرودن قصاید و غزلیات کسب شهرت کرد و بر دیگر شاعران عثمانی چندان تأثیر نهاد که کسانی چون باقی و احمدپاشا آثار او را نظیره گفته‌اند (بانارلی، 388-389). آثار وی افزون بر ارزش هنری از جهت احتوا بر نکات تاریخی، اجتماعی و اعتقادی روزگار او نیز دارای ارزش است (همانجا). 
احمدی آشکارا تحت تأثیر زبان و ادب فارسی بود، تا آنجا که بیشتر سروده‌هایش را با الهام از نظامی گنجوی، سلمان ساوجی و کمال خجندی به نظمدرآورده است (همو، 390؛ IA, I/ 200).

آثـار

احمدی در تاریخ ادبیات عثمانی و ترک، به کثرت آثار معروف است، اما بیشتر آثار او هنوز به چاپ نرسیده، و شمار اندکی از آنها نیز که به چاپ رسیده است، ناقصند. آثار او اینهاست:
1. اسکندرنامه. برخی از تذکره‌نویسان، این منظومه را ترجمۀ اسکندرنامۀ نظامی دانسته‌اند (سهی، همانجا) و برخی نیز ضمن اعتراف به الهام و اقتباس شاعر از خمسۀ نظامی، آن را اثری مستقل شمرده‌اند (IA, I/ 218؛ بانارلی، 391). این اثر که دربارۀ زندگی و جنگهای اسکندر مقدونی پرداخته شده، اشاراتی نیز به حکمت اسلامی، طب و فلسفه دارد (اوزون چارشیلی، I/ 527) و در 334 بیت پایانی آن (بانارلی، 394) «داستان تواریخ ملوک آل عثمان» از ارطغرل (د ح 684ق/ 1285م) تا امیر سلیمان چلبی (حک‍ 806-813ق/ 1403-1410م) آمده (اوزون چارشیلی، همانجا). چاپی تصویری از این کتاب براساس نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه استانبول، با مقدمه و تحقیق اسماعیل انور در 1983م در انکارا منتشر شده است («دائرةالمعارف...»، II/ 166).
2. ترویح الارواح، این اثر منظومه‌ای است در 000‘4 بیت در حفظ الصحه. اگرچه مآخذ کتاب‌شناسی مانند حاجی خلیفه به چنین اثری از احمدی اشاره نکرده‌اند، اما نسخه‌ای از آن به شمارۀ 1767 در کتابخانۀ توپکاپی موجود است (TS، ترکی، I/ 572-573). محمدطاهر بروسه‌لی نام این اثر را به اشتباه تفریح الارواح آورده است (2/ 74؛ نیز نک‍ : IA, I/ 219).
3. جمشید و خورشید. این منظومه با الهام از مثنوی جمشید و خورشید سلمان ساوجی سروده شده، و احتمالاً ترجمۀ آن است. بانارلی معتقد است که این منظومه ترجمۀ کامل اثر ساوجی نیست، بلکه افزوده‌هایی دارد (ص 393).
4. دیوان، مهم‌ترین اثر احمدی دیوان اوست، مشتمل بر قصاید، غزلیات و ترجیع‌بند که به نام سلیمان چلبی سروده شده است. گزیده‌ای از این دیوان در 1988م در آنکارا نشر یافته است (TS، ترکی، II/ 91-92؛ «دائرةالمعارف»، II/ 165).
5. مرقاةالادب، منظومه‌ای در لغت و فرهنگی عربی ـ فارسی در 42 بند و 28 قاعده در علوم متداول آن روز: ادب، فقه و نجوم (منزوی، خطی، 3/ 2025؛ منزوی، علینقی، 183). نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های قونیه (منزوی، خطی، همانجا)، توپکاپی (TS، فارسی، I/ 116)، دارالکتب مصر (دارالکتب، 2/ 144)، مغنیسا (سبحانی، 179) و ملک (ملک، 5/ 29) نگاهداری می‌شود (برای آگاهی بیشتر دربارۀ مرقاةالادب و نسخه‌های آن، نک‍ : چتین، 217-227).
6 و 7. میزان الادب، در صرف عربی به زبان فارسی («دائرةالمعارف»، همانجا). معیارالادب، در نحو عربی به زبان فارسی (بانارلی، 395). این دو اثر در مجموعۀ مربوط به مرقاةالادب کتابخانۀ قونیه بدین شرح مندرج است: میزان الادب، برگ 113 ب ـ 121 ب؛ معیارالادب، برگ 124 ب ـ 130 الف («دائرةالمعارف»، همانجا).
8. بدایع السحر فی صنایع الشعر، گزیده‌ای از حدائق السحر رشیدالدین وطواط در صنایع شعر است که در قونیه نگهداری می‌شود (همانجا).
دو اثر نیز منسوب به اوست: شرح قصیده‌ای از ابوزکریای صرصری (د 659ق/ 1261م) در 29 بیت، به ترتیب و شمار الفبای عربی (مجدی، 71؛ غزی، 2/ 139؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1340) و حیرةالعقلاء، که قصیده‌ای است به زبان ترکی (همو، 1/ 694).

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1933م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دارالکتب، خطی فارسی؛ سبحانی، توفیق، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ مغنیسا، تهران، 1366ش؛ سهی‌بیگ، هشت بهشت، به کوشش گونای کوت، هاروارد، 1978م؛ طاش کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، 1403ق/ 1983م؛ قنالی‌زاده، حسن چلبی، تذکرةالشعراء، به کوشش ابراهیم قوتلوق، آنکارا، 1978م؛ مجدی، محمد، حدائق الشقائق، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ مجدی، محمد، حدائق‌الشقائق، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ ملک، خطی؛ منزوی، علینقی، فرهنگ نامه‌های عربی به فارسی، تهران، 1337ق/ 1959م؛ نیز:

Banarlı, N. S., Resimli Türk edebiyâtı târihi, Istanbul, 1971; Çetin, M. N., «ahmedīʾnin Mirkātül-Edeb-i hakkında», Türkiyat mecmuası, Istanbul, 1965, vol. XIV; IA; Rieu, Charles, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888; farsçe; ibid, türkçe; Türkiye diyanet vakfı, İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989; Uzunçarsılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1972.
علی‌اکبر دیانت