احمد سهروردی

اَحْمَدِ سُهْرَوَرْدی، شمس‌الدین احمد بن یحیی بن محمد بن عمر بن محمد سهروردی (654-741ق/ 1256-1340م)، خوشنویس و موسیقی‌دان نامور ایرانی. وی در بغداد زاده شد، ادب عرب، لغت، فقه شافعی و علوم عقلی را آموخت، حافظ قرآن بود و مقامات حریری را نیز از حفظ داشت. او حدیث را از جمعی چون عمادالدین ابوالبرکات ابن‌طبال (د 708ق) و رشیالدین ابوعبدالله مقری (د 707ق) آموخت و اجازۀ نقل آن را یافت.
احمد را به نیک خویی، شرم بسیار، جوانمردی و بخشندگی، فروتنی و گشاده‌رویی، رسایی و استواری سخن، رزانت و تأنی و ظرافت طبع ستوده‌اند و نوشته‌اند که مردی صاحب رأی و دارای عزمی استوار بود. وی نزد دو ایلخان مغول، اولجایتو و ابوسعید، منزلتی داشت و از پیوستن به بزرگان روزگار خود پرهیز می‌کرد (ابن‌فضل‌الله، 10/ 348، 349).

احمد سهروردی شعر نیز می‌سرود. ابن فضل‌الله عمری نمونه‌هایی از سروده‌های او و نیز اشعاری از دیگر شاعران را که وی بر آنها آهنگ (صوت) ساخته و اجرا کرده، در کتاب خود آورده است (10/ 349-351).
احمد را مردی پرکار، و زندگیش را پربار دانسته‌اند. وی هرگز ازدواج نکرد و در حالی که اندکی از ریش او سفید شده بود، در بغداد درگذشت و در کنار قبر نیای پدرش شهاب‌الدین عمر سهروردی به خاک سپرده شد، در این هنگام نه تنها در بغداد، که در دیگر شهرها نیز جانشینی در خط و موسیقی برای او نبود (همانجا).
ابن‌حجر در شرح احوال او که آن را یکسره از کتاب ابن فضل‌الله گرفته و با اندکی دگرگونی و اختصار در کتاب خود آورده، نسبت «سهروردی» را که نشانۀ انتساب او به سهرورد (از شهرهای زنجان) است، به «شهرزوری» تبدیل کرده و «بکری» را نیز بر آن افزوده است (1/ 397). نسبت دوم (بکری) را نه در «رقم» خود احمد و نه در نوشته‌های تاریخ‌نویسان معتبر همزمان او، چون ابن‌فوطی (ص 189) و ابن فضل‌الله (10/ 347) و بعد از آنان مقریزی (2(2)/ 755)، نمی‌یابیم. با اینهمه، این دو نسبت، به برخی از تألیفات قدیم و جدید راه یافته است (نک‍ : ابن تغری بردی، 10/ 184؛ عزاوی، 2/ 40).

موسیقی

او در موسیقی شاگرد صفی‌الدین ارموی (د 639ق) بود. موسیقی علمی و عملی را از وی آموخت و در میان 4 شاگرد مشهور او مبرّزترین به‌شمار می‌آمد. نوشته‌اند که تصنیفاتش در موسیقی به شرق و غرب رسید، اما اثری از وی در موسیقی بر جای نمانده است و این شاید بدین سبب باشد که در پایان عمر از موسیقی دوری می‌جسته است (ابن فضل‌الله، 10/ 348، 351؛ مراغی، جامع...، 203، شرح...، 393).

خوشنویسی

او در خوشنویسی شاگرد صفی‌الدین ارموی و شیخ زکی‌الدین عبدالله بن حبیب، کتابدار کتابخانۀ المستعصم بالله عباسی (د 683ق)، استادان یاقوت مستعصمی بود. وی را نه تنها مبرّزترین خوشنویس پس از یاقوت دانسته‌اند، بلکه گفته شده که یاقوت خود به برتری او در کتابت قلم نسخ معترف بوده است (ابن فضل‌الله، 10/ 309-310، 348؛ ابن‌شاکر، 4/ 263).
بیشتر متون 4 سدۀ اخیر نام احمد سهروردی را در شمار «استادان ستّه» آورده و او را شاگرد یاقوت مستعصمی (د 698ق) دانسته‌اند، اما این سخن بی‌پایه و فاقد هرگونه پیشینۀ تاریخی است. ابن فوطی نام این دو تن را در ردیف یکدیگر آورده است (نک‍ : همانجا). ابن فضل‌الله (10/ 347-351) و ابن‌شاکر (همانجا) نیز به این نسبت اشاره نکرده‌اند. نویسندگان معتبر سدۀ 9ق چون ابن‌حجر (همانجا) و ابن تغری بردی (8/ 187) هم ذکری از این نسبت به میان نیاورده‌اند. همچنین فتح‌الله بن احمد بن محمود سبزواری (ص 104) و حاجی خلیفه (1/ 711) که او را با صفات «مکمل الصناعة» و «ماهر» ستوده‌اند، از شاگردی وی نزد یاقوت سخن نگفته‌اند. حتی در پژوهشهای مستند معاصران نیز این نسبت را نمی‌یابیم (نک‍ : منجد، 42). با اینهمه، پس از گذشت بیش از دو سده و نیم از مرگ یاقوت و 210 سال از درگذشت سهروردی، نخستین‌بار در مقدمۀ مرقع بهرام میرزای صفوی (مورخ 951ق) این نسبت مطرح شده (دوست محمد، 10-12؛ بیانی، احوال...، 1/ 188، 191-194) و سپس از راه تذکرۀ قطبیه ــ که در 994ق تألیف شده است و اکنون در دست نیست (همان، 3/ 813) ــ به کتاب مناقب هنروران وارد شده (عالی، 18-19، 23) و از آنجا به بیشتر تذکره‌های فارسی و ترکیِ خط و خطاطان راه یافته است (نک‍ : قوانین خطوط، 33-34؛ ریحان نستعلیق، 14-15؛ مستقیم‌زاده، 93-94؛ حبیب، 54، جم‍‌ ). همچنین این نسبت به وسیلۀ کلمان هوار که در تألیف اثر خود از مناقب هنروران بهره جسته، به تحقیقات اروپایی هم وارد گردیده است (نک‍ : ص 86-87). البته در این زمینه نباید نقش کتاب گلستان هنر، به‌ویژه ترجمۀ انگلیسی آن را ناددیه گرفت (نک‍ : قاضی احمد، 20-21؛ هوار، 60).
مطلبی دیگر در باب دیدار احمد با یاقوت و آموختن خط از او در مناقب هنروران می‌یابیم. عالی می‌نویسد: یاقوت در سفر حج به شهری که احمد در آن اقامت داشت. درآمد و بر شاگردان احمد خرده گرفت که استادشان قلم را «جزمی» تراشیده و به «قط محرف» رغبت نشان نداده است (ص 19). سپس به شرح حیرت سهروردی و دیدار او با یاقوت و سرانجام آموختن «قط قلم» و «نزاکت رقم» از وی در یک روز پرداخته است (همانجا). اما می‌دانیم که «قط محرف» را خوشنویسان از سدۀ 3ق ــ چهار سده پیش از یاقوت ــ می‌شناخته و به کار می‌برده‌اند (منجد، 29) و ظاهراً داستان یاد شده بی‌پایه است. 

آثـار

ابن فضل‌الله دست‌نوشته‌های بازمانده از او را چنین برشمرده است: قرآن 78 جلد که بخشی از آنها در 5 صندوق و هر صندوق بار شتری بود؛ احیاء علوم الدین غزالی یک نسخه؛ المصابیح بغوی؛ عوارف المعارف تألیف نیای پدرش شیخ شهاب‌الدین سهروردی؛ مشارق الانوار صنعانی و المقامات از هریک 3 نسخه؛ المفصل زمخشری دو نسخه؛ تمامی شفای ابن‌سینا در یک مجلد؛ نهج‌البلاغه 4 نسخه؛ نیز کتابهای حدیث، ادعیه، دیوانها و جز آن شماری بسیار (10/ 348-349). از قرآن‌های او 20 جلد در کتابخانۀ ربع رشیدی نگاهداری می‌شده است (رشیدالدین، 236-237). آنچه از این آثار بر جای مانده و می‌شناسیم، اینهاست:
1. قرآن وزیری بزرگ (19×2/ 27 سانتی‌متر) در 493 برگ، هر صفحه 8 سطر (6 سطر به قلم نسخ کتابت و 2 سطر به قلم ثلث جلی عالی در بالا و پایین)، 2 صفحۀ آغازین و علامات آن مذهب، با رقم «احمد بن السهروردی» و تاریخ 701ق. این نسخه که به وسیلۀ محمد بن عبدالعزیز ابهری تصحیح شده، در کتابخانۀ چستربیتی نگهداری می‌شود (آربری، 40-41؛ جیمز، «قرآنها و جلدها»، 59؛ «قرآنهای ممالیک»، 89, 234).
2. همچنین 7 جزو بازمانده از 30 جزو یک قرآن رحلی (حدود 35×50 سانتی‌متر)، هر جزو بین 50 تا 55 برگ، هر صفحه 5 سطر (2 صفحۀ آغاز هر جزو 3 سطر) به قلم محقق عالی، صفحۀ نخست هر جزو تمام مذهب با ترصیع ممتاز، متن و پیشانی و ذیل و طرفین دو صفحۀ آغازین مذهَب و مرصع و بین السطور مزین به برگ و پیچک بر زمینۀ الوان، سرسوره‌ها و علامات مذهَب، اسامی سوره‌ها به خط کوفی تزیینی، کاتب احمد بن السهروردی و تذهیب کار محمد بن ایبک ابن عبدالله در بغداد (بیانی، راهنما...، 26-27؛ جیمز، «قرآنها و جلدها»، 60، «قرآنهای ممالیک»، 235). مکانهای نگهداری: الف ـ توپکاپی سرای: جزو 2 تذهیب شده در رمضان 702، و نیز جزو 4 (TS, I/ 51, 58؛ جیمز، همانجا). جزو 13، تذهیب شده در ربیع‌الاول 705 در بغداد (TS, I/ 50). این جزو اکنون در موزۀ آثار ترک و اسلام استانبول نگاهداری می‌شود (جیمز، همان، 79, 235). ب ـ موزۀ ملی ایران (ایران باستان): جزو 10. با رقم کاتب به قلم خفی در حاشیۀ صفحۀ پایان جزو، رقم تذهیب کار و تاریخ رجب 704 در یک مستطیل مذهب در ذیل همان صفحه. جزو 25 با رقم کاتب و تاریخ محرم 706. جزو 26 با رقم کاتب و تاریخ 706ق، و نیز جزو 28. جلدها از تیماج عنابی، با متن ساده و حاشیه و ترنج ضربی ممتاز. سه جلد نخست با نقوش هندسی بسیار ظریف «عمل عبدالرحمان» و جلد آخر با نقوش درشت‌تر، بدون رقم (یادداشتهای مؤلف). دو برگ از صفحات تمام تذهیب بدرقۀ جزوهای گم‌شدۀ این قرآن در کتابخانۀ چستربیتی و یک برگ آن در موزۀ هنر متروپولیتن نیویورک نگاهداری می‌شود (همان، 235؛ آربری، 28). افزون بر اینها جیمز به معرفی تک‌برگی پرداخته که حاوی دو جملۀ ناقص شامل رقم کاتب به صورت «احمد بن السهروردی الکبری...» به قلم ثلث در متن و کتیبه‌ای به خط کوفی در پیشانی و ذیل صفحه به صورت «بغداد حماها الله تعالی فی شهور سنة سبع و سبعمائة هلالیة» است و در موزۀ هنر متروپولتین نگهداری می‌شود (همان، 79, 235) و آن را با قید احتمال متعلق به واپسین جزو این قرآن دانسته و برپایۀ این احتمال تاریخ پایان کتابت و تذهیب جزوهای آن را 707ق تعیین کرده است (همان، 235). این احتمال به سبب وجود نسبت «بکری» که احمد سهروردی هرگز در رقم خود به کار نبرده و به دلیل ناهمسانی ویژگیهای تذهیب آن با صفحات مذهَب جزوهای دیگر و ناهمگونی نوع قلم و محل رقم کاتب و تاریخ تذهیب با نمونه‌های موجود در جزوهای دیگر، نه تنها پذیرفتنی نیست، بلکه سؤال برانگیز است.
3. سه قطعه از مرقّع مشهور به بایقرا ـ طهماسب، به قلم توقیع دودانگ عالی، با رقم «احمد بن السهروردی» و تاریخ ذیقعدۀ 710 در توپکاپی سرای (بیانی، احوال، 4/ 15-16). 
4. قرآن سلطانی کوچک (26 × 35 سانتی‌متر) در 279 برگ، هر صفحه 13 سطر، به قلم نسخ کتابت خوش و ثلث دودانگ جلی عالی، که صفحات نخست و نشانه‌ها و سرسوره‌هایش مذهَب است، با رقم «احمد بن السهروردی» و تاریخ شوال 718 که در موزۀ آثار ترک و اسلام استانبول نگهداری می‌شود (دفتر کتبخانه...، 2؛ بیانی، همان، 4/ 15؛ جیمز، «قرآنهای ممالیک»، 80, 240).
5. نهج‌البلاغة به قطع وزیری بزرگ (19×29 سانتی‌متر)، دارای 254 برگ، هر صفحه 13 سطر، به قلم کتابت عالی و ثلث دودانگ جلی عالی، با رقم «احمد بن یحیی بن محمد بن عمر بن محمد السهروردی» و تاریخ شوال 728، موجود در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی (بیانی، همان، 4/ 14-15؛ شورا، 11/ 155-156).
6. یک قطعه از مرقع مالک [دیلمی] به قلم ریحان 3 دانگ جلی ممتاز، با رقم «احمد بن السهروردی». موجود در توپکاپی سرای (بیانی، همان، 4/ 15).
7. چهار قطعه از مرقع مشهور به بایقرا ـ طهماسب، به قلم ثلث 4 دانگ جلی ممتاز و نسخ کتابت و توقیع نیم‌دانگ عالی، با رقم «احمد ابن السهروردی» (همان، 4/ 16).
8. نیز 27 قطعه از همان مرقّع به قلمهای ریحان و ثلث 3 دانگ جلی ممتاز و نسخ کتابت عالی و توقیع و رقاع دو دانگ عالی، با رقم «احمدبن السهروردی» (همان، 4/ 15).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الدررالکامنة، حیدرآباد، 1392ق/ 1372م؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1374م؛ ابن فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، فرانکفورت، 1408ق/ 1988م؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش عبدالقدوس قاسمی، لاهور، 1358ق/ 1939م؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، 1345-1358ش؛ همو، راهنمای گنجینۀ قرآن در موزۀ ایران باستان، تهران، 1328ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حبیب [اصفهانی]، خط و خطاطان، قسطنطنیه، 1305ق؛ دفتر کتبخانۀ ایاصوفیه، استانبول، 1304ق؛ دوست محمد، حالات هنروران، به کوشش محمد عبدالله جغتایی، لاهور، 1936م؛ رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمد شفیع، لاهور، 1945م؛ ریحان نستعلیق، به کوشش محمد عبدالله جغتایی، لاهور، 1941م؛ سبزواری، فتح‌الله، «اصول و قواعد خطوط سته»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1342ش، ج 11؛ شورا، خطی؛ عالی، مصطفی، مناقب هنروران، استانبول، 1926م؛ عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1354ق/ 1936م؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1366ش؛ قوانین خطوط، به کوشش محمد عبدالله جغتایی، لاهور، 1969م؛ مراغی، عبدالقادر، شرح ادوار، به کوشش تقی بینش، تهران، 1370ش؛ همو، جامع الالحان، به کوشش تقی بینش، تهران، 1372ش؛ مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، استانبول، 1928م؛ مقریزی، احمد، السلوک، قاهره، 1958م؛ منجّد، صلاح‌الدین، یاقوت المستعصمی، بیروت، 1985م؛ یادداشتهای مؤلف، نیز:

Arberry, A. J., The Koran Illuminated, Dublin, 1967; Huart, C., Les calligraphes et les miniaturistes de l’orient musulman, Osnabrück, 1972; James, David, Qurʾāns of the Mamlūks, London; 1988, id, Qurʾans and Bindings, from the Chester Beatty Library, London, 1980, TS. 
محمدحسن سمسار