حدید

حَدید، پنجاه و هفتمین سورۀ قرآن کریم در ترتیب مصحف و نود و چهارمین سوره در ترتیب نزول، که پس از زلزال (99) و پیش از محمد(ص) (47) آمده است (زرکشی، 1 / 194؛ رامیار، 587). 
سخن دربارۀ مکی یا مدنی بودن این سوره در میان عالمان، قدری متفاوت است. به‌رغم برخی یادکردها دربارۀ اجماع علما بر مدنی‌بودن آن، غالباً مکی‌بودن برخی از آیات نخستینِ سوره، در منابع ذکر شده است (طبری، 27 / 280؛ قرطبی، 17 / 213؛ نیز ابن‌کثیر، 8 / 30؛ بقاعی، 3 / 57؛ ابوحیان، 8 / 216؛ سیوطی، الاتقان، 1 / 43-44؛ قس: زمخشری، 4 / 60). برهمین‌اساس، به نظر می‌رسد معنای نهانِ این دعویِ اجماع را باید در گرایشهای بومی گویندگان آن جست. تا آنجا که به آیه‌شماری این سوره مربوط می‌شود، شمار آن نزد عراقیان 29 و نزد دیگران 28 و به قولی، 30 آیه است (طبرسی، 9 / 381؛ بیضاوی، 2 / 451؛ بقاعی، 3 / 58). 
نام‌گذاری سوره بر اساس واژۀ «حدید»، به کار رفته در آیۀ 25 آن صورت گرفته است؛ گفتنی است که این واژه در برخی دیگر از یادکردهای قرآنی، مانند قصۀ ذوالقرنین (کهف / 18 / 96) یا بعدها در قصۀ داوود نبی (سبأ / 34 / 10) نیز آمده است، اما از آنجا که در این آیه، مفهوم آهن و صناعت آن نزد آدمیان منظور بوده، به نظر می‌رسد که جایگاه ارزشی آن سبب ناموری سوره بدان گشته است (نک‍ : ابن‌عاشور، 27 / 353). 
سورۀ حدید در مجموعۀ سور مشهور به مسبحات جای دارد (قرطبی، همانجا) و ارتباط قابل تأمل آغاز سوره با ذکر تسبیح پروردگار توسط زمین و آسمانها و هر آنچه در آنها ست (آیۀ 1)، با آخرین آیۀ سورۀ پیشین یعنی واقعه (56) که در آن، پیامبر(ص) به تسبیح نام بزرگ خداوند امر شده، یادکردنی است (ابن‌عطیه، 5 / 256؛ سیوطی، همان، 2 / 297؛ زرکشی، 1 / 38). از موضوعات قابل تأمل دربارۀ این سوره آن است که در یک تقسیم‌بندی عددی از سور 114گانۀ قرآن ‌کریم، حدید آخرین سورۀ نیمۀ نخست، و مجادله (58) آغازگر نیمۀ دوم است (بقاعی، 3 / 57- 58). 
در روایات به زمان نزول سوره در سال 4ق و پیش از فتح مکه اشاره شده است (ابن‌عاشور، 27 / 354؛ صنعانی، 3 / 275)؛ همچنین به هم‌زمانی اسلام‌آوردن عمر با نزول سورۀ حدید و قرائت بخشی از آن اشاره شده است (ابن‌عاشور، 27 / 353). جالب توجه تأکید برخی روایات نسبت به زمان دقیق و روز نزول سوره یعنی سه‌شنبه است که در این روایت، در یک کنارهم‌آیی، آفرینش آهن، برادرکشی فرزند آدم(ع) و برخی نمونه‌های دیگر در شمار رخدادهایی در روز سه‌شنبه آورده شده‌اند (سیوطی، الدر ... ، 6 / 170؛ هیثمی، 5 / 93). 
در بررسی محتوای سورۀ حدید، نخست باید دانست که روی هم رفته، اشارت کلی آن به وحدانیت الٰهی، نبوت، معاد، جایگاه قرآن کریم، وصف مؤمنان و دعوت ایشان به انفاق، و ذکر اهتمام پیامبران به تلاش برای تحقق عدالت اجتماعی است. آیات شش‌گانۀ آغاز سوره به تبیین صفات و افعال الٰهی پرداخته است. ذکر برخی از اسماء الله در این آیات، حتى کسانی از مفسران متقدم را بر آن داشته است تا به وجود اسم اعظم در این آیات معتقد شوند (ثعالبی، 5 / 377). در بخش بعد، آیات 7 تا 11 قرار دارد که اشارت کلی آن به موضوع انفاق در راه خدا ست. آیات 12 تا 15 تصویرهایی از بهشت و دوزخ و گونۀ ارتباط مؤمنان و منافقان در آن است. آیات 16 تا 20 اشارتی زیبا و ظریف به بازگشت باطنی مؤمنان به راه راست و تذکار دادن ایشان به معاد، با بذل توجهی به زنگار گرفتن دل و قساوت قلب است، نیز توجه‌دادن به متاع دنیا و تعیین و بیان شاخصه‌هایی کلی و پنج‌گانه برای جهان مادی، فریب‌بودن آن، و اینکه نباید بدان گرفتار آمد. آیات 21 تا 24 دربارۀ خواست الٰهی مبنی بر بازگشت به پروردگار و نیز علم الٰهی به همۀ آن چیزی است که در جهان روی می‌دهد. در اینجا هم با اشارتی به شادی و غم ناشی از داشته‌ها و نداشته‌های دنیایی، گریزی دیگر به مسئلۀ احسان و انفاق دارد. آیات 25 تا پایان سوره هم با اشاره به بعث پیامبران و بیان نمونه‌هایی از ایشان، هدف غایی را برقراری عدل الٰهی می‌داند و اینکه بر انسان است که ایمان آورد و متقی گردد و در راه مستقیم گام بردارد (مجاهد، 2 / 655 بب‍ ؛ طبری، 27 / 280 بب‍ ؛ بیضاوی، 2 / 451 بب‍ ؛ قرطبی، 17 / 213 بب‍ ؛ سیوطی، همان، 6 / 170 بب‍ ). 
برخی از موضوعات بسیار حساس و شایان توجه در طول تاریخ فرهنگ اسلامی، برخاسته از مفاهیم این سوره است. برای نمونه: حضور پیامبران نزد اقوام و ملل با کتاب و «میزان» و برای ایجاد «قسط» که در آیۀ 25 آمده است؛ همچنین، موضوع پراهمیت اتفاق و ایجاد عدل در میان مردم و توجه دادن به مفهوم «رهبانیت» و ارزیابی آن. در طول تاریخ برای این سوره فضایلی در منابع یاد شده که به‌ویژه پیوند آن با سورۀ بعدی یعنی مجادله در این فضایل مشهود است (صنعانی، 3 / 275-277؛ طبرسی، 9 / 381؛ ابن‌عاشور، 27 / 355؛ برای اختلافات قرائی در برخی از موارد آیات، نک‍ : ابن‌مجاهد، 452، 625). 

مآخذ

: ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، تونس، 1984م؛ ابن‌عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، 1413 ق / 1993 م؛ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش محمد ابراهیم بنا و دیگران، استانبول، 1985 م؛ ابن‌مجاهد، احمد، السبعة فی القراءات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛ ابوحیان غرناطی، محمد، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، 1422 ق / 2001 م؛ بقاعی، ابراهیم، مصاعد النظر، به کوشش عبدالسمیع محمد احمد حسنین، ریاض، 1408 ق / 1988 م؛ بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل، قاهره، 1388 ق / 1968 م؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان، به کوشش عبدالفتاح ابوسنه و دیگران، بیروت، 1418 ق؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362 ش؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1376 ق / 1957 م؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1385 ق / 1966 م؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، دارالمعرفه؛ صنعانی، عبدالرزاق، تفسیر القرآن، به کوشش مصطفى مسلم محمد، ریاض، 1410 ق / 1989 م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، 1415 ق؛ طبری، تفسیر، به کوشش خلیل میس و صدقی جمیل عطار، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش صدقی محمد جمیل و عرفان عشّا، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ مجاهد، تفسیر، به کوشش عبدالرحمان طاهر سورتی، بیروت، منشورات العلمیه؛ هیثمی، علی، مجمع الزوائد، بیروت، 1408 ق / 1988 م.

فرامرز حاج منوچهری