حبیبی

حَبیبی، تخلص دو شاعر پارسی‌گو در سده‌های 9 و 11ق / 15 و 17م که در حوزه‌های عثمانی و هند می‌زیستند: 

1. حبیبی آذربایجانی (برگُشادی)

شاعر سدۀ 9ق. وی از روستای گـوی (گوک) چـای ــ در خـاک جمهوری آذربایجــان امروزی ــ بود (دولت‌آبادی، 169؛ دایرةالمعارف تشیع، 6 / 66). صبا که «حبیبی» را به تصحیف، «جیشی» آورده، او را ترک‌نژاد گفته (ص 187)، و تربیت (ص 102)، وی را در شمار تراکمه یاد کرده است، ولی سامی حبیبی را ایرانی‌تبار می‌داند(3 / 1927). 
سام میرزا صفوی با اشاره به فقر و پریشانی او در اوایل زندگی و امرار معاش از راه شبانی، می‌گوید که وی در خردسالی به دربار یعقوب آق قویونلو (سل‍ 883-896 ق / 1478-1491م) برده شد (ص 357- 358). حبیبی پس از مرگ یعقوب، مشمول لطف‌شاه اسماعیل اول صفوی (سل‍ 907-930ق / 1501-1524م) شد و لقب و منصب ملک‌الشعرایی یافت (دولت‌آبادی، همانجا؛ ساوالان، 13-14). داده شدن چنین لقبی به حبیبی، آن هم از جانب شاه اسماعیل ــ که خود شاعر بود ــ نشان می‌دهد که او در روزگار این پادشاه، به جایگاه ادبی قابل قبولی رسیده بود («دائرةالمعارف دیانت»، XIV / 374). 
حبیبی در روزگار بایزید دوم (سل‍ 886- 918ق / 1481-1512م) از ایران راهی «روم» (استانبول) شد و در عهد سلطان سلیم اول (سل‍ 918-926ق / 1512-1520م) درگذشت (قنالی‌زاده، 1 / 279؛ سامی، همانجا). او را بنابر وصیتش در خانقاه جعفرآباد استانبول به خاک سپردند (اولیاچلبی، 1 / 411).
حبیبی شیعی‌مذهب و حروفی‌مسلک بود و اشعار صوفیانه و عاشقانه می‌سرود (دولت‌آبادی، اولیا چلبی، همانجاها). او از چهره‌های درخشان ادبیات کلاسیک آذری است که افزون بر این زبان، به فارسی نیز شعر می‌سرود (دایرةالمعارف تشیع، همانجا).
شعر ترکی حبیبی که سامی آن را دارای اسلوبی «عجمانه» (آذری) می‌داند (همانجا)، پس از شعر عمادالدین نسیمی (سدۀ 9ق / 15م) بیشترین تأثیر را بر شاعران روزگار خویش و آیندگان نهاده است («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا)، تا جایی که فضولی (سدۀ 10ق / 16م) و شاه اسماعیل اول صفوی، متخلص به خطایی، و چند شاعر دیگر آذربایجانی بر شعر او نظیره گفته، و پاره‌ای از اشعارش را تضمین کرده‌اند (ساوالان، 3-10). از میان شاعران سدۀ 9ق، که در قلمرو عثمانی می‌زیستند، کسانی بودند که برای اشعـار حبیبی نظیره سـروده‌انـد (نک‍ : «دائـرةالمعارف دیانت»، XIV / 375). از شعر فارسی حبیبی تنها دو بیت برجا مانده است که مهارت او را در سرودن به این زبان نیز نشان می‌دهد (نک‍ : تربیت، همانجا؛ دولت‌آبادی، 170). 
حبیبی را شاعری عالم، متفنن و اهل سیر و سیاحت گفته‌اند (سامی، قنالی‌زاده، همانجاها). او پیش از رفتن به استانبول دارای دیوانی بوده است که امروزه تمامی آن در دست نیست، ولی بخشی از این دیوان، در جامع النظائر حاجی کمال اگریدیرلی (تألیف: 918ق / 1512م) نقل شده است («دائرة‌المعارف دیانت»، همانجا). این اثر را فؤاد کوپرولو در استانبول (در 1925 / 1304ش و 1932م / 1311ش)، منتشر ساخت، و سپس در باکو (1980م / 1359ش) به کوشش عزیزآقا محمدوف، و به فاصلۀ اندکی (1360ش) در تهران با مقدمۀ ح. م. ساوالان به چاپ رسید. چاپ اخیر حاوی 47 قطعه شعر، مشتمل بر 42 غزل، 3 قصیده، یک مسدس و یک قطعه است (نک‍ : ساوالان، 14- 18).

2. حبیبی کابلی، حبیب‌الله

(د ح 1090ق / 1679م)، شاعر پارسی‌گوی سدۀ 11ق / 17م، مقیم هند. وی در روستای (کوهستانی) فَرزه، در شمال غربی کابل به دنیا آمد، در کابل نشو و نما یافت و تربیت شد و به قرار معلوم، در روزگار اورنگ‌زیب عالمگیر (سل‍ 1068- 1118ق / 1658-1706م) به هند رفت (دائرةالمعارف آریانا، 5 / 4210). 
حبیبی دارای مثنویهای نُه‌گانه‌ای است که ظاهراً از 1087ق / 1676م دست به‌کار سرودن آنها شده بود (منزوی، خطی ... ، 7 / 932). یکی از این مثنویها، عنوان یوسف و زلیخا دارد (دائرةالمعارف آریانا، همانجا). این مثنوی که یوسف‌نامه و احسن القصص نیز نامیده می‌شود، در 1087ق در 500،5 بیت سروده شده است. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان نگهداری می‌شود (منزوی، فهرست ... ، 3 / 1880؛ گلچین‌معانی، 394). مثنوی یوسف و زلیخا در 1339ق / 1921م در دهلی چاپ شده است (آربری، II(6) / 562؛ مشار، 2 / 3459). 
اثر دیگر این شاعر، مثنوی لیلی و مجنون است که در 260،4 بیت سروده شده است. حبیبی سرودن این مثنوی را در 1089ق / 1678م آغاز کرده، و در 1090ق / 1679م به پایان برده است (منزوی، همان، 3 / 1752-1753).
از دیوان و دیگر مثنویهای حبیبی اثری در دست نیست؛ اما در «فهرست نسخ خطی فارسی و تاجیکی انستیتوی خلقهای آسیایی فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی» (I / 208)، دست‌نویسی با عنوان «دیوان حبیبی» دیده می‌شود که در انتساب آن به حبیبی تردید وجود دارد.

مآخذ

اولیاچلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1314ق؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ دائرةالمعارف آریانا، کابل، 1348ش؛ دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد صدر حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، 1380ش؛ دولت‌آبادی، عزیز، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، تهران، 1370ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، علمی؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ ساوالان، ح.م.، 15 ینجی عصرین قدرتلی شاعری، حبیبی، تهران، 1360ش / 1981م؛ صبـا، محمدمظفـر حسیـن، تـذکرۀ روز روشن، تهران، 1343ش؛ قنـالی‌زاده، حسن، تذکرةالشعرا، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، 1978م؛ گلچین معانی، احمد، «یوسف و زلیخا»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، 1344ش، س 17، شم‍ 3؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1352ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1978م / 1357ش؛ نیز:

Arberry, A. J., Catalogue of the Library of the India Office, London , 1937; Persidskeie i tadzhikskie rukopisi Instituta Narodov Azii AN SSSR, Moscow , 1964; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul , 1996 .
علی کاتبی