ابو حذیفه، پسر عتبه

اَبوحُذَیفه، پسر عتبة بن ربیعة بن عبد شمس بن عبد مناف (د 12 ق / 633 م)، از بزرگان صحابه و از سابقین در اسلام و مهاجرین به حبشه و مدینه كه در بسیاری از غزوات و سرایا شركت جست و در جنگ یمامه به شهادت رسید.
ابن‌سعد او را به هنگام مرگ 53 یا 54 ساله (3 / 85) و ابن‌حجر 56 ساله (4 / 43) دانسته است. در ضبط نام او اختلاف وجود دارد. ابن‌سعد نام او را «هُشیم» (3 / 84) و ابن‌ هشام «مِهشم» (1 / 277) و خلیفة بن خیاط «هشام» آورده (1 / 28) و برخی نیز «هاشم» گفته‌اند (ابن ‌عبدالبر، 4 / 1631؛ ابن ‌حجر، 4 / 42). سهیلی یادآور شده كه نام ابوحذیفة بن عتبه، قیس است و مهشم شخص دیگری است از فرزندان مغیرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم (نك‍ : سهیلی، 3 / 33؛ نیز ابن حزم، 88). مادر او فاطمه دختر صفوان بن امیۀ كنانی است (ابن ‌سعد، همانجا؛ برای اقوال دیگر، نك‍ : خلیفه، همانجا).
ابوحذیفه پیش از آنكه پیامبر (ص) برای دعوت مردم به اسلام به خانۀ ارقم برود، مسلمان شد (همانجا) و خواهرش هند، همسر ابوسفیان او را با 2 بیت شعر هجو گفت (ابن ‌اسحاق، 210؛ قس: ابن ‌سعد، 3 / 85، كه این دو بیت را به جنگ بدر و هنگامی كه ابوحذیفه پدرش را به مبارزه فراخواند، مربوط دانسته است). او همراه با همسرش سهله، دختر سهیل بن عمرو، به حبشه هجرت كرد و پسرش محمد در آنجا زاده شد (ابن ‌اسحاق، 156، 205). از عبارات ابن‌‌سعد چنین برمی‌آید كه وی دوبار به حبشه مهاجرت كرده است (همانجا)؛ این نظر را ابن كلبی (1 / 200) و بلاذری (3 / 199) نیز تأیید كرده‌اند. به هنگامی كه خبر دروغین مسلمان شدن كفار مكه در حبشه منتشر شد، عده‌ای از مسلمانان مهاجر به مكه بازگشتند و چون از دروغ بودن خبر مطلع گشتند، یا در جایی پنهان شدند و یا در پناه یكی از بزرگان كفار قرار گرفتند (طبری، 2 / 340)، در این هنگام ابوحذیفه در پناه امیة (بن خلف) درآمد (بلاذری، 3 / 227). شاید كلمۀ «ابیه» در آنچه ابن‌ اثیر (2 / 77) یاد كرده، مبنی بر اینكه ابوحذیفه در پناه پدرش عتبه قرار گرفت، تصحیف «امیه» باشد. او از نخستین مهاجران به مدینه بود و همراه مولا و پسرخوانده‌اش «سالم» (نك‍ : مالك، 605؛ ابن ‌هشام، 2 / 123) نزد عباد بن بشر منزل گرفتند و پیامبر (ص) میان ابوحذیفه و عباد مؤاخاة برقرار نمود (ابن‌ سعد، همانجا).
ابوحذیفه در غزوات بدر، احد، خندق، حدیبیه و دیگر مشاهد شركت داشته است (ابن ‌سعد، ابن ‌عبدالبر، همانجاها). همچنین از شركت او در برخی از سرایا از جمله در سریه‌ای به فرماندهی حمزة بن عبدالمطلب، 7 ماه پس از هجرت (واقدی، 1 / 9) و سریه‌ای به فرماندهی عبدالله بن جحش (همو، 1 / 19) و سریة قَطَن به فرماندهی ابوسلمة (همو، 1 / 345) اطلاع داریم. وی در جنگ بدر با وارد كردن ضربتی در كشتن پدرش شركت كرد (همو، 1 / 70). پس از شهادت ابوحذیفه در یمامه، به گفتۀ ابن‌ كلبی عثمان متكفل مخارج زندگی پسرش محمد شد، اما محمد در محاصرۀ عثمان یكی از كسانی بود كه بر او شورید و مردم مصر را تشویق به قیام كرد. پس از قتل عثمان به شام گریخت و به دست رشدین، غلام معاویه، كشته شد (ابن‌كلبی، همانجا).

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل؛ ابن ‌اسحاق، محمد، سیرة (رسول الله)، به كوشش محمد حمیدالله، قونیه، 1401 ق / 1981 م؛ ابن ‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمیز الصحابة، قاهره، 1328 ق؛ ابن ‌حزم، علی بن احمد، جوامع السیرة النبویة، بیروت، دارالكتب العلمیة؛ ابن ‌سعد، محمد، الطبقات الكبری، بیروت، دار صادر؛ ابن ‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛ ابن‌كلبی، هشام‌الدین محمد، جمهرة النسب، به كوشش عبدالستار احمد فراج، كویت، 1402 ق؛ ابن‌ هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقّا و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به كوشش عبدالعزیز الدوری، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ خلیفة بن خیاط، الطبقات، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1966 م؛ سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف، به كوشش عبدالرحمن وكیل، قاهره، 1389 ق / 1969 م؛ طبری، تاریخ؛ مالك بن انس، الموطأ، استانبول، 1401 ق / 1981 م؛ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م.

عبدالامیر سلیم