ابن وهبون

اِبْنِ وَهْبون، ابومحمد عبدالجلیل بن وهبون مُرسی (مق‍ ح 483 ق / 1090 م)، ادیب و شاعر دورۀ ملوک الطوایفدر اندلس که احتمالاً به سبب بزرگی سر، به وی لقب عامیانۀ دَمْغة داده بوده‌اند (ابن‌بسام، 1(2) / 479؛ عباس، حاشیۀ الذخیرة، 1(2) / 479). 
ابن‌وهبون ظاهراً در مُرسیه متولد شد، سپس برای فراگیری دانش به اشبیلیه رفت و نزد ابوالحجاج اعلم شَنتَمری دانش آموخت و در ادب چیرگی یافت. شهرت وی با سرودن قصیدۀ بائیه‌ای در جواب بائیۀ ابن‌سراج، رقیب اعلم، در مدح معتمد بن عباد آغاز شد. گویند اعلم که قصیدۀ ابن‌سراج را تعریضی بر خود تلقی کرده بود، شاگردش ابن‌وهبون را به پاسخ‌گویی واداشت. شاعر به زودی مورد توجه ابن‌عمار (ﻫ م)، وزیر معتمد، قرار گرفت و سپس در زمرۀ مدیحه‌سرایان وی درآمد و از آن پس همواره در خدمت امیر بود (ابن‌بسام، 1(2) / 474-475). زمانی هم که معتمد به علتی نامعلوم بر وی خشم گرفت و او را از خود راند، شاعر که به المریه رفته بود، همچنان به وی وفادار ماند و حتی دعوت ابن‌صمادح، امیرالمریه را برای پیوستن به بارگاه او نپذیرفت تا سرانجام توانست موجبات خشنودی معتمد را فراهم آورد و نزد او باز گردد (فتح بن خاقان، 242؛ عمادالدین، 2 / 102). 
ابن‌وهبون در مدح ابن‌عمار نیز اشعاری سروده است (ابن‌بسام، 1(2) / 494-495). پس از کشته شدن او به دست معتمد نیز دلیری کرد و قصیده‌ای در رثای او سرود (عمادالدین، 2 / 96) که بیتی از آن سخت مشهور است (ابن‌بسام، 1(2) / 431؛ عمادالدین، همانجا). 
از اشعار ابن‌وهبون قصاید و قطعه‌هایی بر جای مانده که موضوع غالب آنها مدح، وصف و تغزل است. از مهم‌ترین سروده‌های موجود او یکی مرثیه‌ای است در سوگ استادش اعلم شنتمری (ابن‌بسام، 1(2) / 478- 479، 483-485) و دیگر قصیده‌ای در وصف کاخ معتمد (همو، 1(2) / 508-511) و نیز آنچه شاعر دربارۀ نبرد زلاقه و همچنین سفر دریایی معتمد به مغرب برای دیدار یوسف بن تاشفین سروده است (همو، 1(2) / 491-492، 503-505؛ فتح بن خاقان، 13-14؛ عمادالدین، 2 / 98-102). سروده‌های تغزلی او که گرایش شاعر به غلام‌بارگی در آنها مشهود است، نمودار زندگی آسوده و بی‌بندوبار او و همتایان درباری اوست. 
ابن‌وهبون در وصف، چیره‌دست بود. قصیدۀ وی در رثای اعلم نیز حاکی از باریک‌بینیهای فلسفی او در مسائلی چون مرگ و زندگی و سرنوشت انسان است. ازاین‌رو، منتقدان در سروده‌های وی نشانه‌هایی آشکار از تأثیر متنبی و ابوالعلاء معری (ﻫ م م) دیده‌اند (ابن‌بسام، 1(2) / 480؛ ضیف، 122-126؛ عباس، تاریخ، 112- 113، 127- 128؛ EI2). در منابع اشاره‌ای به دیوان ابن‌وهبون نشده است، اما ابن‌بسام اشعار وی را در مجموعه‌ای با عنوان کتاب الاکلیل المشتمل علی شعر عبدالجلیل گرد آورده بوده (ابن‌بسام، 1(2) / 477) که اکنون نشانی از آن در دست نیست. 
ابن‌وهبون در آستانۀ سقوط حکومت اشبیلیه، هنگامی که همراه ابن‌خفاجه (ﻫ م) به سوی مرسیه می‌رفت، در حملۀ غافلگیرانۀ گروهی از سواران مسیحی کشته شد (همو، 1(2) / 475، 2(3) / 648- 649؛ ضبی، 388). 

مآخذ

 ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، ج 1، بیروت، 1399 ق / 1979 م، ج 2، لیبی / تونس، 1981 م؛ ضبی، احمدبن یحیی، بغیة الملتمس، قاهره، 1967 م؛ ضیف، احمد، بلاغة العرب فی الاندلس، مصر، 1342 ق / 1924 م؛ عباس، احسان، تاریخ الادب الاندلسی، بیروت، دارالثقافة؛ همو، حاشیۀ الذخیرة (نک‍ : هم‍ ، ابن‌بسام)؛ عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریدة القصر و جریدة العصر، به کوشش آذرتاش آذرنوش و دیگران، تونس، 1971 م؛ فتح بن خاقان، قلائد العقیان، بولاق، 1284 ق؛ نیز:

EI2 

سیمین محقق