ابن ونان

اِبْنِ وَنّان، ابوالعباس احمد بن محمد حِمْیَری فاسی (د 1187 ق / 1773 م)، ادیب و شاعر مراکشی. ونّان، نام جد او بود که نسبش به اعراب بنو مَعقِل ساکن تُوات در صحرای مغرب می‌رسید. این اعراب بعدها به فاس نقل مکان کردند (کنون، شرح، 5؛ زرکلی، 1 / 243). خاندن وی در فاس به بنوملوک معروف بودند و او را از باب انتساب به قبایل کهن یمن و یا انصار حمیری می‌خواندند (کنون، همان، 52-54). تاریخ و محل تولد او روشن نیست. 
وی نخست در خدمت پدر، نحو و ادب و شعر عرب آموخت و سپس نزد علمای فاس، چون محمد بن قاسم جَسّوس، عمر فاسی، محمد بن حسن بَنّانی، محمد تاودی بن سوده و دیگران، فقه و لغت فرا گرفت (همان، 6؛ بستانی، 4 / 140). 
پدر ابن‌ونّان، با آنکه از شنوایی بی‌بهره بود، به برکت طبع شعر و نکته‌پردازی و لطیفه‌دانی به بارگاه سلطان علوی، محمد بن عبداللـه (1170-1204 ق / 1757-1790 م) راه یافت و ندیم او گردید. سلطان نیز به سبب شوخ‌طبعی و ظرافت او، وی را به نام شاعر بذله‌گوی کوفه، ابوالشمقمق (ﻫ م) خواند. این نام نه تنها بر وی که بر پسرش ابن‌ونّان نیز باقی ماند. از همین جاست که ارجوزۀ معروف او را نیز شمقمقیّه نامیده‌اند (کنون، همان، 5-6، النبوغ، 1 / 326). ابن‌ونّان در دوران حیات پدر نتوانست به دربار سلطان علوی راه یابد. پس از مرگ او نیز، با آنکه ارجوزۀ بزرگی به همین منظور ساخته بود، باز چندی، به سبب ممانعت حسودان نتوانست شعر خود را نزد سلطان بخواند، تا عاقبت چاره را در آن دید که خود بر سر راه سلطان بایستد و قصیده را به بانگ بلند بخواند. این شیوه کارگر افتاد و ابن‌ونّان از آن پس از صلات سلطان برخوردار گردید (همو، شرح، 6-7، النبوغ، همانجا). 
ابن‌ونان همۀ شهرت خود را به همین ارجوزۀ شمقمقیه مدیون است. وی این ارجوزه را در 275 بیت به قافیۀ «قاف» و در مدح محمد بن عبداللـه سروده است (ناصری، 8(2) / 71؛ کنون، شرح، 9، جم‍‌ ). مضامین عمومی این ارجوزه عبارتند از: نسیب و یاد یار سفر کرده و زاری بر اطلال و دمن، وصف دلدار، فخر، گفت‌وگو با حسود، امثال و پند و اندرز، مدح شعر، مدح سلطان، ستایش از ارجوزۀ خویش. نیمۀ اول شعر که شامل حکم و امثال و وصایاست، محشون از الفاظ غرب بیابانی است. در نیمۀ دوم آن، شاعر خواسته است که روش ابن‌دُرید را در المقصوره تقلید کند و در این راه آنچنان پیچیده سخن گفته است که بدون شرح و تفسیر چیزی از کلام او فهمیده نمی‌شود (همان، 11). تنها فایده‌ای که از این ارجوزه بر می‌آید، آن است که نشان می‌دهد شاعر در لغت عرب و ایام و اخبار تبحر داشته و از این جهت می‌توان آن را یک اثر تعلیمی تلقی کرد و بی‌گمان سبب شهرت وسیع ارجوزه نیز همین بوده است (نک‍ : ابن‌سوده، 478؛ کنون، همانجا، EI2). با اینهمه برخی از ادبای مغرب در تمجید وی مبالغه کرده‌اند، مثلاً ابن‌سوده (همانجا) آن را مایۀ افتخار و نمونۀ ارزندۀ شعر مغربی انگاشته است. 
این ارجوزه جداگانه ضمن مجموعه‌ای از متون علمی در فاس به سال 1315 ق چاپ سنگی شده است و بر آن شرح بسیاری نوشته‌اند که از آن جمله است: 1. زهر الافنان من حدیقة ابن الونّان، از ابوالعباس احمد بن خالد ناصری، فاس، 1314 ق / 1896 م؛ 2. اقتطاف زهرة الافنان من دوحة قافیة ابن الونّان، از ابوحامد محمد مکی بن محمد بِطاوری، فاس، 1333 ق / 1915 م؛ 3. شرح الشمقمقیة، از عبداللـه کنون حسنی که بارها از جمله در 1979 م در قاهره به چاپ رسیده است. شروح دیگری نیز بر آن نوشته شده که نسخ خطی آنها در مراکش و مکناس موجود است (نک‍ : ابن‌سوده، 479- 480). 

مآخذ

 ابن سوده، عبدالسلام بن عبدالقادر، دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، تطوان، 1369 ق / 1950 م؛ بستانی؛ زرکلی، اعلام؛ کنون، عبداللـه، شرح الشمقمقیة، بیروت، 1979 م؛ همو، النبوغ المغربی، بیروت، مکتبة المدرسة و دارالکتاب اللبنانی؛ ناصری، احمد بن خالد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1956 م؛ نیز:

EI2. 

سیمین محقق