اهلی شیرازی

اَهْلی شیرازی، محمد (د 942 ق/ 1535 م)، ادیب و شاعر سدۀ 10 ق/ 16 م. وی از شاگردان جلال‌الدین محمد دوانی (د 908 ق) بود و در جوانی به دربار سلطان حسین بایقرا در هرات راه یافت (صفا، 4/ 447- 448) و در آنجا قصیدۀ معروف خود را به تتبع از سلمان ساوجی برای امیر علیشیر نوایی سرود (رازی، 223). اهلی از هرات، به آذربایجان رفت و به دربار سلطان یعقوب، سومین پادشاه آق قویونلو راه یافت (صفا، 4/ 448؛ ربانی، 28) و در ستایش او اشعاری سرود (نک‍ : ص 435-436، 437-439، 514-516). اهلی به هنگام جلوس شاه اسماعیل صفوی به دربار او روی آورد و در آنجا منزلت بسیار یافت (رازی، صفا، همانجاها). با این حال، گویند كه وی همواره در فقر و تنگدستی زیست (مثلاً نک‍ : اهلی، 542، قطعۀ 18؛ ربانی، 5). اهلی در 84 سالگی در شیراز درگذشت و در كنار تربت خواجه حافظ به خاك سپرده شد (سام میرزا، 179؛ شوشتری، 2/ 696؛ روملو، 356؛ قاضی احمد، 1/ 262). 
اهلی را پیرو سبك عراقی دانسته‌اند (ربانی، 65؛ قس: نفیسی، 1/ 235). او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی و جامی، و در غزل از سعدی و حافظ پیروی می‌كرده است (رضازادۀ شفق، 574؛ صفا، 4/ 449). اشعار وی كه در قالبهای مختلف شعری سروده شده، آكنده از صنایع ادبی است. او به ویژه در ساختن ماده تاریخ چیره‌دست بود. اهلی قصاید بسیار و نیز چند تركیب‌بند در منقبت پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) و اهل بیت (ع) سروده است (نک‍ : ص 440-443، 451-454). از او 3 قصیده، در پاسخ سلمان ساوجی برجای مانده است. مثنوی شمع و پروانۀ او تمثیلی از عشق و جذبات آن است كه در 894 ق برای سلطان یعقوب به تقلید از نظامی و جامی، سروده شده است (همو، 575-577، 619). این مثنوی یك بار به طور مستقل، به كوشش احمد صدرنیا كازرونی، در شیراز (1312ق) و بار دیگر همراه با كلیات او به چاپ رسیده است. مثنوی دیگر او با عنوان سحر حلال (در 520 بیت) نیز بارها به چاپ رسیده است. 
یكی دیگر از آثار وی كه به طور مستقل نیز منتشر شده، منظومۀ گنجفه نام دارد. وی بر این منظومه نیز دیباچه‌ای منثور نگاشته، و سبب نظم آن را بیان داشته است (ص 668- 669). 

مآخذ

اهلی شیرازی، محمد، كلیات اشعار، به كوشش حامد ربانی، تهران، 1344ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ ربانی، حامد، مقدمه بر كلیات اشعار اهلی شیرازی (هم‍‌ )؛ رضازادۀ شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، شیراز، 1352 ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357 ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به كوشش ركن‌الدین همایون فرخ، تهران، 1347 ش؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1366 ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش. 

سیمین غلامیان