ام ایمن

اُمِّ اَیْمَن، بَرَكة بنت ثعلبة بن عمرو، از زنان صحابی. او كنیزی حبشی (زهری، 177؛ طبرانی، 25/ 86) از آنِ عبدالله بن عبدالمطلب یا همسرش آمنه بود و پس از درگذشت پدر و سپس مادر پیامبر (ص)، به آن حضرت تعلق یافت (نک‍ : ابن‌سعد، 8/ 223؛ بلاذری، 1/ 96). گفته‌اند كه پس از درگذشت آمنه در ابواء (ه‍ م)، او پیامبر (ص) را تا ورود به مكه مراقبت كرد (ابن قتیبه، 150) و گویا همچنان تا مدتها در خدمت پیامبر (ص) بود (بلاذری، 1/ 472) و آن حضرت وی را به هنگام ازدواج با خدیجه آزاد كرد و او به همسری عبید بن زید خزرجی درآمد و ایمن از او بزاد و به همین سبب به «ام ایمن» شهرت یافت. او پس از چندی كه عبید درگذشت، با زید بن حارثه كه آزاد شده، و سپس فرزند خواندۀ پیامبر بود، ازدواج كرد و اسامه (ه‍ م) از او متولد شد (ابن سعد، 4/ 61، 8/ 223؛ بلاذری، همانجا). 
ام ایمن از نخستین گروندگان به اسلام بود و بعدها به مدینه هجرت كرد (نک‍ : بلاذری، 1/ 269؛ ابن عبدالبر، 4/ 1793؛ ابن اثیر، 5/ 567). همچنین گفته شده است كه وی از مهاجران به حبشه بود (ابن عبدالبر، ابن اثیر، همانجاها)، اما با توجه به اینکه مهاجرت به حبشه در سال 5 بعثت صورت گرفت و مهاجران در 7 هجری مستقیماً به مدینه بازگشتند (طبری، 2/ 329)، این گزارش ناپذیرفتنی می‌نماید و احتمالاً در این باب خلطی پیش آمده است (نیز نک‍ : ابن عبدالبر، 4/ 1794). 
ام ایمن در جنگ احد حضور داشت و جنگجویان را سیراب، و مجروحان را مداوا می‌كرد. وی در خیبر نیز همراه پیامبر (ص) بود (واقدی، 1/ 241، 250، 2/ 685؛ ابن‌سعد، 8/ 225؛ بلاذری، 1/ 320). تاریخ دقیق درگذشت او روشن نیست. برخی گفته‌اند كه او حدود 5 ماه پس از رحلت پیامبر درگذشت (طبرانی، همانجا، به نقل از زهری)، اما بنا بر نقل ابن سعد (8/ 226)، وی تا اوایل روزگار خلافت عثمان زنده بوده است (نیز نک‍ : طبرانی، همانجا؛ ذهبی، 2/ 227). 
ام ایمن سخت مورد علاقۀ پیامبر (ص) بود و حتى گفته‌اند گاه او را مادر خطاب می‌كرد (ابن‌سعد، 8/ 223). احادیثی از منزلت بلند او نزد پیامبر (ص) نقل شده است (نک‍ : همو، 8/ 223-226؛ ذهبی، 2/ 224). پیامبر (ص) ام ایمن را در خانه‌اش دیدار می‌كرد و پس از او ابوبكر و عمر نیز به پیروی از پیامبر، چنین می‌كردند (مسلم، 2/ 1907؛ ابن ماجه، 1/ 523-524؛ ابن عبدالبر، همانجا). از این رو، در برخی منابع حدیثی، بابی به عنوان فضایل ام ایمن آمده است (نک‍ : مسلم، 2/ 1907- 1908). در برخی منابع شیعی نیز، با احترام از او یاد شده است (مثلاً نک‍ : كلینی، 2/ 405؛ ابن‌بابویه، 76). 
از ام ایمن چند حدیث روایت شده است (احمد بن حنبل، 6/ 421؛ طبرانی، 25/ 87-91؛ ابن‌ماجه، 2/ 1107). كسانی چون انس بن مالك، ابو یزید مدنی و حنش بن عبدالله صنعانی نیز از او روایت كرده‌اند (ابن حجر، 12/ 459). 

مآخذ

ابن اثیر، علی، اسدالغابة، قاهره، 1280 ق؛ ابن بابویه، محمد، امالی، به كوشش حسین اعلمی، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1327 ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق/ 1960 م؛ ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1388 ق/ 1969 م؛ ابن ماجه، محمد، سنن، استانبول، 1401 ق/ 1981 م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛ ذهبی، احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ زهری، عبدالله، المغازی النبویة، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1401 ق/ 1981 م؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الكبیر، به كوشش حمدی عبدالمجید سلفی، بغداد، 1981 م؛ طبری، تاریخ؛ كلینی، محمد، الكافی، به كوشش علی اكبر غفاری، بیروت، 1401 ق؛ مسلم بن حجاج، صحیح، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، 1401 ق؛ واقدی، محمد، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م. 

حسن یوسفی اشكوری