امامان دوازدهگانه

اِمامانِ دَوازْدَهْگانه، امامان اهل بیت (ع) كه در مذهب شیعۀ اثنا عشری به عنوان امامان منصوص و برگزیده از جانب خداوند شناخته می‌شوند. 
این امامان به ترتیب امامت عبارتند از: حضرت علی (ع) (امامت: 11-40 ق)، فرزندش امام حسن (ع) (امامت: 40-50 ق)، برادرش امام حسین (ع) (امامت: 50-61 ق)، فرزندش امام زین‌العابدین (ع) (امامت: 61-94 ق)، فرزندش امام محمدباقر (ع) (امامت: 94-114 ق)، فرزندش امام جعفر صادق (ع) (امامت: 114- 148ق)، فرزندش امام موسى كاظم(ع) (امامت: 148-183ق)، فرزندش امام رضا (ع) (امامت: 183-203 ق)، فرزندش امام محمدتقی (ع) (امامت: 203-220ق)، فرزندش امام علی النقی (ع) (امامت: 220-254 ق)، فرزندش امام حسن عسكری (ع) (امامت: 254-260 ق) و فرزندش حضرت مهدی، امام زمان (ع) (امامت: از 260 ق). برای تفصیل دربارۀ هر یك از این امامان به مقالات ذیل نام هر كدام، نیز دربارۀ باورهای اثنا عشریه، به مقالۀ «امامیه» می‌توان مراجعه كرد. 
طبق اعتقاد شیعۀ اثنا عشری، دورۀ امامت امامان دوازدهگانه با رحلت رسول اكرم (ص) در 11 ق و به امامت رسیدن حضرت علی (ع) آغاز شده، و بدون انقطاع تاكنون ادامه یافته است. از 260ق، پس از درگذشت امام حسن عسكری (ع) و انتقال امامت به فرزند ایشان، امام مهدی (ع)، امامت از حالت ظهور به حالت غیبت مبدل شده، و دورۀ بلند امامت آن حضرت تماماً در حال غیبت بوده است. 
اعتقاد به امامان دوازده‌گانه اساس باور شیعۀ اثنا عشری است و در تأیید این باور نصوص متعددی از رسول اكرم(ص) و ائمه(ع) عنوان شده، و حتى به تلویحاتی در قرآن كریم اشاره شده است. ادلۀ اثبات امامت آنان خود موضوع كتابهای پرشماری در حوزۀ امامیه بوده، و آثاری به سبكهای گوناگون در این باره پرداخته شده است. به عنوان یكی از نخستین نمونه‌های تدوین در حوزۀ امامیه، باید از كتاب سلیم بن قیس هلالی، مربوط به اواخر سدۀ نخست هجری یاد كرد كه در آن، از امامان دوازدهگانه سخن رفته است (ص 227؛ نیز نک‍ : نجاشی، 440). 
به عنوان طیفی از آثار در باب نص بر ائمۀ اثنا عشر (ع)، باید از نوشته‌هایی چون مقتضب الاثر از ابن عیاش جوهری (د 401ق) و كفایةالاثر از خزاز قمی (اواخر قرن 4 ق) یاد كرد كه مؤلفان آنها تلاش داشته‌اند تا روایات مربوط به نص بر امامان دوازدهگانه را از منابع گوناگون شیعه و اهل سنت گرد آورند. افزون‌بر كتب نصوص، باید به آثاری با عنوان عمومی «دلائل الامامة» در باب معجزات ائمه (ع)، مانند دلائل الامامۀ منسوب به ابن‌رستم طبری (چ نجف، 1383 ق)، یا آثاری با عنوان عمومی «الوصیة» در تبیین انتقال وصیت در سلسلۀ امامان دوازدهگانه، مانند اثبات الوصیۀ مسعودی (چ نجف، كتابخانۀ حیدریه) اشاره كرد (برای نمونه‌های دیگر، نک‍ : همو، 219، 298، جم‍‌ ). 
اثبات نقلیِ امامت امامان دوازدهگانه (ع)، نزد متكلمان امامیه نیز موردتوجه بوده، و فصلی از آثار مهم كلامی امامیه را به خود اختصاص می‌داده است (مثلاً نک‍ : سیدمرتضى، 502-503؛ علامۀ حلی، 314). 
افزون بر محافل امامیه، در میان اهل سنت نیز احادیثی مبنی بر وجود 12 نقیب یا امام پس از رسول اكرم (ص)، تداول داشته، اما تفسیر دیگری از این 12 امام ارائه می‌شده است. در طول سدۀ نخست هجری، از برخی از اصحاب رسول اكرم (ص)، احادیثی با مضمون بشارت به 12 امام پس از آن حضرت، در محافل گوناگون نقل می‌شد كه از آن میان به خصوص حدیث جابر بن سمره از بیشترین شهرت برخوردار بوده است؛ در این حدیث بیان شده بود كه امیران (امامان یا خلفا) پس از پیامبر (ص)، 12 تن هستند و همۀ ایشان از قریشند (مثلاً نک‍ : بخاری، 8/ 127؛ مسلم، 3/ 1452-1453؛ ابوداوود، 4/ 106؛ ترمذی، 4/ 501). این حدیث كه یكی از مشهورترین احادیث در جهان اسلام است، نخست در منابع اهل سنت آمده، و از آنجا به منابع شیعی راه یافته است (قس: نعمانی، 62؛ ابن بابویه، 469 به بعد؛ خزاز، 49 به بعد؛ ابن عیاش، 4). در ردیف بعد، باید از حدیثی به نقل از ابن مسعود یاد كرد كه برپایۀ آن، شمار نقیبان پس از پیامبر (ص)، 12 تن به شمار نقیبان بنی اسرائیل بوده است (نک‍ : احمد بن حنبل، 1/ 398، 406، جـم‍ ؛ حاكم، 4/ 501؛ قس: نعمانی، 74-75؛ خزاز، 23 به بعد؛ ابن عیاش، 3). 
افزون بر آنچه گذشت، از شخصیت ائمه (ع) در محافل اهل سنت نیز همواره با حرمتی شگرف یاد می‌شد و همین حرمت، گاه انگیزه‌ای بود تا كتابی در فضائل آنان فراهم آورده شود. بی‌تردید نمونه‌هایی از كتب تألیف شده در فضائل اهل بیت (ع) نزد اهل سنت، كم شمار نیست، اما در اینجا جا دارد به نمونه‌هایی اشاره شود كه در آنها سلسلۀ امامان دوازدهگانه در پرداخت كتاب، موضوعیت یافته است. یكی از حركتهای الهام‌بخش برای نویسندگان در این زمینه، قصیده‌ای از ابوالفضل یحیی بن سلامۀ حصكفی (د 551 یا 553 ق) است كه در آن یكایك امامان دوازدهگانه ستایش شده‌اند (نک‍ : سبط ابن جوزی، 365-367؛ ابن طولون، 40-43). 
از كتابهای تألیف شده در فضایل امامان دوازدهگانه در حوزۀ اهل سنت، از این نمونه‌ها می‌توان یاد كرد: 1. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، از كمال‌الدین ابن طلحۀ شافعی (د 562ق)، چ نجف، دارالكتب التجاریه؛ 2. تذكرة خواص الامة فی خصائص الائمة، اثر عالم حنفی یوسف بن قزاوغلی سبط ابن جوزی (د 654 ق)، چاپ مكرر از جمله در نجف، 1369 ق؛ 3. الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمة، از ابن صباغ مالكی (د 855 ق) كه بارها، از جمله در نجف، دارالكتب التجاریه به چاپ رسیده، و نسخ پرشمار و متنوع آن در مخازن خطی جهان اسلام، نشان دهندۀ گسترۀ رواج آن در طی سده‌هـای متمـادی است (نک‍ : طباطبایی، شم‍ 17، ص 109-113). ابن صباغ در این اثر خود فراوان از منابع شیعی، مانند الارشاد شیخ مفید نقل قول كرده است (ص 192، 213، جم‍‌‌ )؛ 4. الشذرات الذهبیة یا الائمة الاثناعشر، از شمس‌الدین ابن طولون، عالم حنفی دمشقی (د 953 ق)، چ بیروت، 1958م، به كوشش صلاح‌الدین منجد؛ 5. الاتحاف بحب الاشراف، از عبدالله بن عامر شبراوی، عالم شافعی مصری (د 1172ق)، چ قاهره، 1313ق؛ 6. نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، از سیدمؤمن شبلنجی (د بعد از 1290ق)، چاپ مكرر ازجمله در قاهره، 1346ق؛ 7. ینابیع المودة، اثر سلیمان بن ابراهیم قُندوزی، عالم حنفی (د 1294ق)، چ استانبول، 1302ق (برای آثاری دیگر، نک‍ : طباطبایی، شم‍ 2، ص 52، شم‍ 4، ص 100، 101، شم‍ 17، ص 100). 

مآخذ

ابن بابویه، محمد، الخصال، به كوشش علی اكبر غفاری، قم، 1403ق؛ ابن صباغ مالكی، علی، الفصول المهمة، نجف، دارالكتب التجاریه؛ ابن طولون، محمد، الائمة الاثنا عشر، به كوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1958 م؛ ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، 1379 ق؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویه؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق؛ بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315 ق؛ ترمذی، محمد، سنن، به كوشش احمد محمدشاكر و دیگران، قاهره، 1357 ق/ 1938 م ـ ؛ حاكم نیشابوری، محمد، المستدرك، حیدرآباد دكن، 1334 ق؛ خزاز قمی، علی، كفایة الاثر، قم، 1401ق؛ سبط ابن جوزی، یوسف، تذكرة الخواص، نجف، 1383ق/ 1964 م؛ سیدمرتضى، علی، الذخیرة، به كوشش احمد حسینی، قم، 1411 ق؛ طباطبایی، عبدالعزیز، «اهل البیت (ع) فی المكتبة العربیة»، تراثنا، قم، 1405 ق ـ؛ علامۀ حلی، حسن، كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مكتبة المصطفوی؛ كتاب سلیم بن قیس، به كوشش علوی حسنی نجفی، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، به كوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، 1955 م؛ نجاشی، احمد، الرجال، به كوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407 ق؛ نعمانی، محمد، الغیبة، بیروت، 1403 ق/ 1983 م. 

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث