اثرم

اَثْرَم، ابوبكر احمد بن محمد بن هانی بغدادی اسكافی، محدث و فقیه سدۀ 3 ق / 9 م. نسبت او طائی (ابن ابی حاتم، 1(1) / 72) و به قولی كلبی (خطیب، 5 / 110) است. اصلاً خراسانی بود، ولی در بغداد می‌زیست (ابن حبان، 8 / 36)، با این حال ابن ندیم (ص 285) و خطیب (5 / 112) شاید از آن رو كه اواخر عمرش را در اسكاف بنی جنید اقامت داشته، او را اهل اسكاف دانسته‌اند. به گفتۀ ذهبی (سیر، 12 / 624) وی به روزگار هارون (حك‍ ‍‌170-193 ق) زاده شد. 
اثرم نزد برخی مشایخ به آموختن فقه و حدیث پرداخت و پس از ملاقات با احمد بن حنبل، به جرگۀ شاگردان و دوستداران او پیوست. خود می‌گوید كه پیش از آن ملاقات، از مسائل فقه و آراء فقیهان آگاه بوده است، اما چون صحبت احمد بن حنبل را گزیده، در مسائل فقه از رأی او پیروی كرده و جز در یك مسأله با او مخالفت نكرده است (خطیب، 5 / 110-111؛ ابن حجر، 1 / 78). اثرم چنان شیفتۀ شخصیت احمد بن حنبل شد كه كس را با وی برابر نمی‌گرفت (نک‍ : ابن جوزی، 141). در نامه‌ای كه پس از مرگ احمد بن حنبل نوشته، او را امام و آموزگار خویش خوانده است (نک‍ : ابن ابی یعلی، 1 / 68-72).
اثرم از ابوبكر ابن ابی شبیه، ابونعیم فضل بن دكین، نعیم بن حماد، مسدد به مسرهد و قالون عیسی بن مینا ‌روایت كرده است (ابن حبان، همانجا؛ خطیب، 5 / 110؛ ذهبی، همان، 12 / 624-626). افرادی چون یحیی بن محمد بن صاعد، نسائی و ابوالقاسم بغوی از وی روایت كرده‌اند (خطیب، همانجا؛ مزی، 1 / 477؛ ابن حجر، همانجا). ظاهراً اثرم در بغداد یك چند با حارث محاسبی، صوفی مشهور (د 243 ق)‌ صحبت داشته است، ولی بعدها از این ارادات توبه نموده و صحبت وی را ترك گفته است (ابن ابی یعلی، 1 / 68).
ابن حبان (همانجا) او را در شمار ثقات آورده و خطیب (همانجا) و ذهبی ( تذكرة، 2 / 571) برخی آثار او را نشان دهندۀ میزان دانش و معرفت وی دانسته‌اند. آنچه خطیب (5 / 111)‌و ابن ابی یعلی (1 / 72-73) دربارۀ اثرم آوره‌اند، نشان از سخت كوشی و توان علمی او در فقه و حدیث دارد.
اثرم سرانجام پس از سالها تدریس و تألیف، در اسكاف بنی جنید درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد (خطیب، 5 / 112). تاریخ وفات او به درستی روشن نیست. ذهبی (سیر، 12 / 626) حدود 260 ق را یاد كرده و عجیب اینكه ابن كثیر (11 / 115) درگذشت او را ضمن حوادث سال 296 ق آورده است. ابن حجر با ترجیح قول ابن قانع تاریخ 273 ق را صحیح دانسته است (1 / 79).

آثـار

اثرم دارای تألیفاتی چند در فقه و حدیث است كه از آن میان تنها ناسخ الحدیث و منسوخه (قس: ابن ندیم، همانجا) در دست است. از این كتاب چند نسخۀ خطی در كتابخانه‌های اسماعیل صائب آنكارا، اولو جامع بورسا ومجموعۀ سنجر در دانشگاه آنكارا موجود است (ریتر، 300-301؛ كوچكوزو، 366)، همچنین نسخۀ ناقصی از آن در دارالكتب مصر نگهداری می‌شود (زركلی، 1 / 205). دیگر آثاری كه به وی نسبت داده‌اند، اینهاست: 1. التاریخ؛ 2. السنن (ابن ندیم، همانجا)، كه متضمن احادیثی در تأیید آراء فقهی احمد بن حنبل بوده و ذهبی (همان، 12 / 627) بخشی از آن را به نام بیوع در اختیار داشته است؛ 3. الصلاة (نک‍ : خطیب، 5 / 111)؛ 4. العلل (ابن ندیم، همانجا)؛ 5. مسائل احمد بن حنبل (ابن ابی حاتم، همانجا). اثرم جوابهایی را كه احمد بن حنبل به پرسشهای او و دیگران داده بوده، در مجموعه‌ای فراهم آورده كه برخی از آنها در طبقات ابن ابی یعلی آمده است (1 / 66- 68، 73)؛ 6. الولاء و العتق و امّ الولد و المكاتب و المدبَّر (كتانی، 49). 

مآخذ

 ابن‌ابی‌حاتم، محمد بن ادریس، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1371 ق / 1952 م؛ ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد فقی، قاهره، 1371 ق / 1952 م؛ ابن جوزی، ‌عبدالرحمن، مناقب الامام احمد بن حنبل، قاهره، 1349 ق؛ ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1325 ق؛ ابن كثیر، البدایة؛ ابن ندیم، الفهرست؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1388 ق / 1968 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ زركلی، اعلام؛ كتانی، محمد بن جعفر، الرسالة المستطرفة، استانبول، 1986 م؛ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الكمال، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ نیز:

koçkuzu, A. O., Hadiste nâsih-mensûh meselesi, Istanbul, 1985; Ritter, H., «Arabische Handschriften in Anatolien und Istanbul», Oriens, 1949, vol. II. 

محمدرضا ناجی