ابونواس

فارسیات ابونواسی

آذرخوراء (صادقی، 85-86: آذرخره = آذرخرّاد= آذر خرداد)، آیین الترخون (همو، 86، آیین از معربات معروف است). ابزن صینیا (همو، 83، در اصل: ابرن، کلمه بی‌گمان آبزن چینی و ابزن در شعر جاهلی نیز موجود است، اما اینجا ترکیب با صینی جالب توجه است)، ابراز بنده (ﻧﻜ : واگنر، 213؛ صادقی، 90: شاید افراز و بنده، آماس کرده، برآمده)، ابسال (همو، 86) واابسال الوهار (همو، 84-85: آبسالِ: آغاز بهار. وهار نیز تلفظی از بهار است. ابسال در نسخۀ مجلس، به آتشان تحریف شده، همانجا)، اُستُرجه (2 / 83؛ به قول حمزه، معرب اُستُرک «بالفارسیة و هو صفیق الوجه»، ﻧﻜ : «شرح»، 2 / 83)، اسفهر (صادقی، 85: اسپهر= سپهر)، بابا (همو، 84)، بازبازه (همو، 90؛ بزباز، یا جوزهندی، بعید نیست که این کلمه همان نارباز= نارباجه باشد، ﻧﻜ : دنبالۀ مقاله)، بده مرا یکباری (همو، 84)، بردج شاه (2 / 264، بردۀ شاه؟)، برسم (صادقی، 86: شاخه‌های بریدۀ درخت که زردشتیان هنگام نیایش به کار برند)، بزرج (ﻧﻜ : خرن البزرج)، بزمرده (واگنر، 214؛ صادقی، 90، در دیوانهای چاپی یافت نشد، = پژمرده)، بستاق (صادقی، 86؛ کلمه در عربی معروف بوده، معرب شکل پهلوی ابستاگ)، بسنده (واگنر، همانجا؛ صادقی، 90، در دیوانهای چاپی دیده نشد)، بَلکُند (2 / 104، در حاشیۀ یکی از نسخه‌ها: گوشت کلیتین؛ در لغت نامۀ دهخدا: نوعی نان روغنی)، بَنَفس (4 / 231، ظاهراً به معنی بنفش)، بهار (صادقی، 84: نوعی گل)، بهدینه (3 / 64، 213، دختری از بهدینان)، بیابان (ﻧﻜ : دشت بیابان)، بیرون (3 / 313؛ ﻧﻜ : درز بیرون)، تیر (صادقی، 85: نام ستاره)، جانی (همو، 84، 90: جان من، در نسخۀ «من قیلی یا جانی»، ظاهراً در اصل «قَتَلی» بوده و به همین سبب ممکن است کلمۀ بعدی جانٍ به معنی گناهکار باشد که به اشباع جانی نوشته شده)، جشن کاهنبار (همانجا)، جهبار (همو، 86: معرب گهبار= گاهنبار)، چشمان (ﻧﻜ : گوذر چشمان)، خذاهیّه (3 / 427، ﻧﻜ : بخش فهرست القاب)، خرسن (ﺟﻤ ، لباس خراسانی پوشاندن، و به شکلهای گوناگون: خرسنوه، 3 / 350؛ تخرسن، 3 / 342؛ مُخَرسَن، 3 / 313)، خُرّما باذنوش (مینوی، 65: نوعی گل بهاری؛ در چ غزالی، 716، به حزمة الباذنوس تصحیف شده است)، خُرَن البزرج (صادقی، همانجا: خرن از فعل خوردن به معنی جشن، بزرج معرب بزرگ است که جایهای دیگر نیز به کار رفته)، خرّه ایرانشار (همو،84: ایرانشار، شکل دیگر ایرانشهر است)، خلّار (1 / 196؛ اما در چ غزالی، 444: جلّار، در حاشیه: نام بهشت به فارسی؛ ﻧﻜ : حمزه، «شرح»، 1 / 202، دوباره گفته است که خلّار به فارسی نام باغ است)، خوراء (ﻧﻜ : آذرخوراء)، دامن جرد (2 / 203، دامن گرد)، دایه (4 / 247، 380، پهلوی: دایَک)، درز بیرون (2 / 104، نوعی دوخت لباس، همین کلمه به شکل عجیب «مدرّز بیرون»، در این بیت که همۀ کلمات آن فارسی است، تکرار شده: قرطقی مخرسن فی قباء / کرد دامن مدرز بیرونا، ﻧﻜ : 3 / 313)، دستخاز (2 / 216، دست خیز؟ قس: پرویز، برواز (ﻧﻜ : دنبالۀ مقاله) و نمونه‌های دیگر در شعر ابونواس)، دشت بیابان (صادقی، همانجا)، دفهری (همو، 87: دیفهری به معنی کسی که پادشاه تبعید کرده باشد؛ قس: برهان، زِبْهَر، به معنی عاق والدین)، دنبالق (2 / 306، دنباله)، دندان (ﻧﻜ : شیرین دندان)، دهفرج (2 / 227؛ واگنر، 216: ده پرک)، دوستان (صادقی، 84)، دو سر (4 / 386، دوسری، 2 / 301، این کلمه را به معنی شدید و قوی آورده‌اند. بعید نیست از نام سپاه معروف نعمان اخذ شده باشد؛ ﻧﻜ : آذرنوش، 171)، دو وَیَک (2 / 113، دوویک)، دیزج (2 / 228، 293؛ سیاه، شاید ابونواس اولین کسی باشد که آن را در شعر به کار برده)، رام (3 / 271، یوم رام، بیست و یکمین روز از هر ماه ایرانی که عید شمرده می‌شد)، رختج (2 / 264، نوعی پارچه، ﻧﻜ : دوزی؛ قس: همو، رختوانیه؛ نیز ﻧﻜ : معین، ذیل رخت؛ اما در شعر ابونواس به معنی طعام، یا صفتی مربوط به آن آمده، ﻧﻜ : برهان، رخت)، رخفین (2 / 104، نوعی قراقروت؛ در فرهنگ جهانگیری انجو شیرازی، 1 / 751، به صورت رخپین؛ در برهان قاطع به صورت رخبین آمده)، روامشن (3 / 18، در روایات دیگر دیوان، روامیش در شعر، به معنی دستۀ گل به کار رفته)، زرد (2 / 289)، زَرَذُّش (صادقی، 86: شکل دیگری از زردشت)، زرنب (3 / 52، شاید زر ناب)، زرین (ﻧﻜ : هاون زرینا)، زواندرازه (2 / 85، زبان دراز)، زینهار (صادقی، 84)، سَرْمداد؟ (2 / 287، شاید کلمه‌ای فارسی باشد. معنی آن بر ما روشن نشد)، سِفتَج (2 / 264، به معنی سفت و غلیظ، ﻧﻜ : برهان، سفته)، سگ‌بند (2 / 271)، سُهرداز (2 / 203، 216، 227، 293، سرخ رنگ)، سوسن بستان (صادقی، 83: هردو کلمه در معربات جاهلی)، شاهمُرد (2 / 113، مات، مراد ابونواس خود بازی شطرنج است)، شکار (2 / 294)، شکاربند‌ (2 / 204)، شهریار (2 / 104؛ صادقی، 84)، شیرین دندان (همو، 83: به معنی دارای دندانهای سفید، چون شیر)، طبرزین (2 / 104، بعدها در عربی رایج شد)، طرجهار (3 / 138، جام شراب)، طردین (2 / 104، نوعی خوراک؛ ﻧﻜ : لغت نامۀ دهخدا)، طیر فیروز (1 / 35- 36، به توضیح حمزه، مراد پرندۀ خجسته نزد ایرانیان است که همان هدهد باشد)، فازه (2 / 85، خیمه)، فرجردات رامین و ویس (صادقی، 86-87: فرگرد، به معنی فصل و باب)، فرخار (ﻧﻜ : کنک فرخار)، فرخروز (همانجا)، فرواز (2 / 217؛ حمزۀ اصفهانی آن را کلمه‌ای عربی دانسته، اما در حاشیۀ کتاب آن را پرواز فارسی پنداشته‌اند،آیا مفروَز در 2 / 306 از همین کلمه نیست؟)، قارقیس (حمزه آن را فارسی پنداشته؛ ﻧﻜ : صادقی، 86-87)، قرابوذ (4 / 53، حمزه آن را فارسی و به معنی «مُشرِف» دانسته است، از این رو احتمالاً فرابوذ؟ باید باشد)، قوهیه (3 / 6، کوهی)، کامکار (ﻧﻜ : ماهها الکامکار)، کاهنبار (صادقی، 84: گاهنبار)، کنک فرخار (همو، 84-85: کنگ، نام شهر، فرخار در نسخۀ دیوان هند لندن، رفتار شده است که معنی آن معلوم نشد)، کرجک (2 / 94، به قول حمزه: حربه)، کرددامن (3 / 313، گرد دامن)، کردیون (2 / 142، گردیون، نوعی بازی)، کرزمان (ﻧﻜ : مینو کرزمان)، کرفکار (صادقی، 84، در پهلوی: کربگ کار، به معنی ثوابکار)، کند فیره (1 / 80، گنده پیر، این صفت را عنان در بیتی به مادرابونواس داده)، کومج (2 / 263؟؛ برهان: کومه؟)، گرد دامن (ﻧﻜ : کرددامن)، گردیون (ﻧﻜ : کردیون)، گفت و نبوذ (4 / 52)، گوذر چشمان (صادقی، 83: گوذر، همان است که در عصر جاهلی به جوذر معرب شده)، لخش (2 / 104، لخشه‌ = لخشک، به معنی نوعی غذای خراسانی سیردار، آش آرد؛ ﻧﻜ : برهان)، ماما (مینوی، 65)، ماه: ماهها الکامکار (صادقی، 84)، ماه«ﺑ ... حق الماه و المهر» (همو، 85)، مخرسن (3 / 313، ﻧﻜ : خرسن)، مُدرَّز (ﻧﻜ : درز بیرون؛ قس: واگنر، 214)، مُردان (ایا عاشق مردان، صادقی، 83؛ این کلمه جمع فارسی مُرد نیست، بلکه جمع امرد است، صادقی الف و نون آخر آن را علامت جمع فارسی پنداشته. اما این فرض هم لازم نیست، زیرا امرد، بنا به قیاس، هم به مُرد جمع بسته می‌شود و هم به مُردان و همین کلمه در دیوان ابونواس ــ که ربطی به فارسیات ندارد ــ این نظر را تأیید می‌کند (ﻧﻜ : چ غزالی، 288)، مزرق (2 / 108؛ به قول حمزه معرب از فارسی)، مُفَرزَج (2 / 263، عربی نیست، آیا از فیروزج یا فرزجه گرفته نشده؟)، مهر (ﻧﻜ : ماه)، میجون (3 / 318، میگون، نام زنی)، مینو کرزمان (صادقی، 85: کرزمان، همان گرزمان، یا آسمان برین نزد زردشتیان است)، نارباجه (2 / 85، نوعی خوراک، اما کسی که آن را تلفظ می‌کرده، سندی بوده و «ج» را به «ز» تبدیل می‌کرده، به همین جهت ابونواس برای ریشخند، نار بازه نوشته است)، ناهید (صادقی، همانجا)، نخره سکران (؟) (همو، 83)، نمکدان (همانجا، در نسخه‌های دیگر چنین تحریف شده: لحمدان)، نمکسوذ (4 / 53، بعداً در شعر عرب دو سه بار به کار رفته، مثلاً ﻧﻜ : ﻫ د، ابن حجاج)، نوکروز، نوکرون (صادقی، 84، 86، نوکرون که مصحف نوکروز است = نوگ روز که شکل پهلوی نوروز است)، هاون زرینا (همو، 83، در اصل هارون، اما اینجا بی‌گمان مراد هاون فارسی است. ابونواس جای دیگر و نیز دیگران آن را به کار برده‌اند، ﻧﻜ : بخش فهرست معربات)، هرمز (صادقی، 90، روز اول هر ماه)، وهار (ﻧﻜ : ابسال الوهار)، یا ذکار (3 / 164).

نامها و القاب ایرانی

 اردشیر (1 / 253)، اشتاخنج (2 / 104، لقب امرای ناحیه‌ای از خراسان)، افشین (2 / 104، لقب شاهان اسروشنه)، باغبور (2 / 104، این شکل کاملاً نادر است = بغپور، شکل فغفور معروف است)، برواز (2 / 3، 4 / 151، پرویز)، بَلهَرجیا (2 / 104، 106؛ واگنر، همانجا، بلهرا: نام پادشاه هند، رجیا به معنی مطلق پادشاه)، بخاراخذاه (3 / 313)، جم (2 / 104)، خاتون (همانجا، از اصل ترکی)، خاقان (همانجا، از اصل ترکی)، خذاهین (2 / 105، خذاهون که جمع خذاه و به معنی پادشاه است، قس: خذاهیه، 3 / 427)، رامین (صادقی، 86)، ساسان خذاهین (2 / 105)، شاه ماجین (2 / 104)، شروین (همانجا، 3 / 313)، شیر (2 / 104، لقب شاهان بامیان)، طغرین (همانجا، لقب امرای ناحیه‌ای از خراسان)، فریدون (همانجا)، ماجین (2 / 104؛ واگنر، همانجا: ماچین = ماه چین، ماه برخلاف نظر حمزه، ﻧﻜ : «شرح»، 2 / 106، به معنی قمر نیست، بلکه به معنی ناحیه یا شهر است، قس: ماه کوفه، ماه بصره)، وسفور (2 / 105-106، وَسپور، به معنی شاهزاده)، ویس (صادقی، 86).

نام جایها

از ذکر جایهای بسیاری در عراق و اطراف آن که نامهای بسیار مشهور، یا غیرایرانی داشته‌اند، خودداری می‌شود. بامیان (2 / 104)، باذغیس (3 / 313)، باطرنجی (3 / 333، 418) بَهراذان (3 / 334، دیر بهراذان)، تل آذین (3 / 73)، ختلان (3 / 313)، دستبی (صادقی، 86: در ترکیب شروین دستبی)، دندانقان (2 / 157)، ساتیدما (2 / 3)، سَروشَن (2 / 104، اسروشنه)، طوس (3 / 199)، طیزناباذ (3 / 353)، ماسبذان (2 / 157)، مرو (3 / 199)، نوبهار (صادقی، 84: نام بتکده).

مآخذ

آذرنوش، آذرتاش، راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان تازی، تهران، 1354 ش؛ ابن‌ابار، محمد، اعتاب الکتاب، به کوشش صالح اشتر، دمشق، 1380 ق / 1961 م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن انباری، عبدالرحمان، نزهةالالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، 1959 م؛ ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا، به کوشش سید مهدی حسینی، قم، 1379 ق؛ ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، تونس، 1981 م؛ ابن‌جبیر، محمد، رحلة، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛ ابن جراح، محمد، الورقة، به کوشش عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1953 م؛ ابن جزری، محمد، غایةالنهایة، به کوشش برگشترسر و پرتسل، استانبول، 1933-1935 م؛ ابن حجر، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1325 ق؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌رشیق، حسن، العمدة، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1353 ق / 1934 م؛ ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ ابن عساکر، علی، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر افندی بدران، دمشق، 1332 ق؛ ابن فرضی، عبدالله، تاریخ علماء الاندلس، قاهره، 1966 م؛ ابن قتیبه، عبدالله، ادب الکاتب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1382 ق؛ همو، الشعر و الشعراء، بیروت، 1964 م؛ همو، عیون الاخبار، بیروت، 1343 ق / 1925 م؛ ابن کثیر، البدایة؛ ابن معتز، عبدالله، طبقات الشعراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن منظور، محمد، اخبار ابی نواس، به کوشش محمد عبدالرسول ابراهیم، قاهره، 1343 ق / 1924 م؛ همو، همان، به کوشش عبد. أ. علی مهنا، همراه الاغانی ابوالفرج، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همو، مختار الاغانی، به کوشش عبدالعلیم طحاوی، قاهره، 1385 ق / 1966 م؛ ابن نباته، محمد، سرح العیون، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1964 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوتمام، حبیب، الوحشیات، به کوشش عبدالعزیز میمنی و محمود محمدشاکر، قاهره، 1408 ق / 1987 م؛ ابوزهره، محمداحمد، المذاهب الاسلامیة، قاهره، مکتبة الآداب؛ ابوعبید بکری، عبدالله، سمط اللآلی، به کوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، 1354 ق / 1936 م؛ ابوالعلای معری، احمد، رسالة الغفران، به کوشش عائشه عبدالرحمان بنت الشاطی، قاهره، دارالمعارف؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1285 ق؛ همو، الاماءالشواعر، به کوشش نوری حمودی قیس و یونس احمد سامرائی، بیروت، عالم الکتب؛ ابونواس، حسن، دیوان، همراه با «شرح» حمزۀ اصفهانی، ج 1-3، به کوشش اوالد واگنر، قاهره، 1378- 1408 ق، ج 4، به کوشش گریگور شولر، قاهره، 1402 ق / 1982 م؛ همو، همان، به کوشش غزالی، بیروت، 1382 ق / 1962 م؛ ابوهفان، اخبار ابی نواس، به کوشش عبدالستار احمد فراج، مصر، 1373 ق / 1953 م؛ ابوهلال عسکری، حسن، دیوان المعانی، به کوشش احمد سلیمان معروف، دمشق، 1984 م؛ همو، کتاب الصناعتین، به کوشش علی محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، 1357 ش؛ الف لیلة و لیلة، بیروت، دارالمکتبة الحیاة؛ امین، احمد، «ابن هانی الشاعر المجدد»، ابونواس، حیاته و شعره، بیروت، 1982 م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ انجوشیرازی، حسین، فرهنگ جهانگیری، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351 ش؛ برهان، محمدحسین، برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران، 1357 ش؛ بستانی؛ بستانی، بطرس، ادباء العرب فی العصر العباسیة، بیروت، 1979 م؛ بهار، محمدتقی، «شعر در ایران»، مهر، فروردین 1317، س 5، ﺷﻤ 11؛ بیهقی، ابراهیم، المحاسن و المساوی، بیروت، 1390 ق / 1970 م؛ پلا، شارل، الجاحظ، ترجمۀ ابراهیم کیلانی، دمشق، 1406 ق / 1985 م؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1352 ش؛ جاحظ، عمرو، البخلاء، به کوشش احمد عوامری‌بک و علی جارم‌بک، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همو، البیان و التبیین، به کوشش حسن سندوبی، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ همو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1388 ق / 1969 م؛ جرجانی، علی، الوساطة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی، بیروت، دارالقلم؛ جندی، احمد، «دیوان ابی نواس الحسن بن هانی الحکمی»، مجلةالمجمع العلمی العربی، دمشق، 1381 ق / 1962 م، ﺷﻤ 37؛ جوالیقی، موهوب، المعرّب، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، 1360 ق؛ جوینی، ابراهیم، فرائدالسمطین، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ جهشیاری، محمد، الوزراء و الکتاب، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ حجاب، محمدنبیه، مظاهر الشعوبیة فی الادب العربی، قاهره، 1381 ق / 1961 م؛ حسن، امین، «ابونواس»، العرفان، 1925 م، صیدا، ج 10(6)؛ حسین، طه، «حدیث الاربعاء»، المجموعة الکاملة، بیروت، 1980 م، ج 2؛ حصری، ابراهیم، زهرالآداب، به کوش زکی مبارک و محمدمحیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1373 ق / 1953 م؛ حمزۀ اصفهانی، التنبیه علی حدوث التصحیف، به کوشش محمد اسعد طلس، دمشق، 1388 ق / 1968 م؛ همو، «شرح دیوان ابی نواس» (ﻫﻤ‌ )؛ خالدیین، ابوبکر محمد و ابوعثمان سعید، الاشباه و النظائر، به کوشش محمد یوسف، قاهره، 1958 م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1391 ق؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان الکبری، قاهره، 1956 م؛ دوری، عبدالعزیز، الجذور التاریخیة للشعوبیة، بیروت، 1962 م؛ ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1374 ق؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ زبیدی، محمد، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1973 م؛ زرکلی، اعلام؛ سعدی، «گلستان»، متن کامل دیوان، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340 ش؛ سیدابراهیم، «ابونواس بین المعری و الخیام»، ابونواس، حیاته و شعره، بیروت، 1982 م؛ شکری، عبدالرحمان، «فن ابی نواس»، ابونواس، حیاته و شعره، بیروت، 1982 م؛ شکعه، مصطفی، الشعر والشعراء فی العصر العباسی، بیروت، 1986 م؛ شلق، علی، ابونواس بین التخطی و الالتزام، بیروت، 1964 م؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1376 ق؛ شیبوب، خلیل، «الجانب الفلسفی فی حیاة ابن هانی»، ابونواس، حیاته و شعره، بیروت، 1982 م؛ صادقی، علی اشرف، تکوین زبان فارسی، تهران، 1357 ش؛ صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، شرکة النشر و الطباعة العراقیه؛ صدقی، عبدالرحمان، ابونواس، قاهره، 1965 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ صولی، محمد، اخبار ابی تمام، به کوشش خلیل محمود عساکر و دیگران، بیروت، المکتب التجاری؛ همو، الاوراق، به کوشش ج. هیورث دن، قاهره، 1934 م؛ ضیف، شوقی، العصر العباسی الاول، قاهره، 1966 م؛ همو، الفن و المذاهبه فی الشعر العربی، قاهره، 1943 م؛ طبری، تاریخ؛ عباسی، عبدالرحیم، معاهد التنصیص، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1367 ق / 1947 م؛ عبدالجلیل، ج. م.، تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آ. آذرنوش، تهران، 1363 ش؛ عبدالحسنین، خضر، دیوان شعری مخطوط بین ابی نواس و البازیاری، دمشق، المطبعة الجدیده؛ عبدالرزاق، مصطفی، «و ثبات عبقربة فی زهد ابی نواس»، ابونواس، حیاته و شعره، بیروت، 1982 م؛ عقاد، عباس محمود، «ابونواس»، المجموعة الکاملة، بیروت، 1980 م، ج 16؛ علی خان مدنی، صدرالدین، انوارالربیع، به کوشش شاکر هادی شکر، نجف، 1389 ق / 1968 م؛ عمادالدین کاتب، محمد، خریدة القصر (بخش مغرب)، به کوشش محمد مرزوقی و دیگران، تونس، 1966 م؛ عمرو بن کلثوم، «معلقة»، شرح المعلقات السبع زوزنی، بیروت؛ عنترة بن شداد، «معلقة»، شرح المعلقات العشر شنقیطی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ غزالی، احمد عبدالمجید، مقدمه و حواشی بر دیوان ابونواس (ﻫﻤ‌ )؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ فهمی، عزیز، المقارنة بین الشعر الاموی و العباسی، به کوشش محمد قندیل بقلی، قاهره، 1979 م؛ قاضی، منیر، «ابونواس»، مجلة المجمع العلمی العراقی، 1380 ق / 1961 م، ﺷﻤ 8؛ قرآن مجید؛ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، نجف، 1389 ق / 1969 م؛ لبید بن ربیعه، «معلقة»، شرح المعلقات السبع زوزنی، بیروت، دار بیروت؛ لغت نامۀ دهخدا؛ مبرد، محمد، الکامل، بیروت، مکتبة المعارف؛ مرزبانی، محمد، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، 1385 ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دومنار، پاریس، 1914 م؛ معین، محمد، تعلیقات بر برهان قاطع (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، برهان)، مقدسی، انیس، امراء العشر العربی فی العصر العباسی، بیروت، 1971 م؛ ملحس، ثریا عبدالفتاح، القیم الروحیة فی الشعر العربی، بیروت، دارالکتاب اللبنانی؛ منوچهری، احمد، دیوان، به کوشش دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ مهدوی دامغانی، احمد، «ابونواس»، هفتاد مقاله، به کوشش یحیی مهدوی و ایرج افشار، تهران، 1371 ش؛ مهنا، عبد. أ. علی، مقدمۀ اخبار ابی نواس (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، ابن منظور)؛ مینوی، مجتبی، «یکی از فارسیات ابونواس»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، 1333 ش، س 1، ﺷﻤ 3؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، 1407 ق؛ واگنر، اوالد، مقدمه بر دیوان ابونواس (ﻫﻤ‌ )؛ وشاء، محمد، الظرف والظرفاء، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ نیز: 

Bencheikh, J., «Poésies bachiques d’Abū Nuwās thémes et personnagew», Bulletin d’etudes orientales, Damas, 1964; Dozy, R., Supplément aux dictionnaires arabes, Beirut, 1968; EI2; EI2, S; Fraenkel, S., Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen, Hildesheim, 1962; GAS; Hamori, A., «Examples of Convention in the Poetry of Abū Nwās», SI, vol. XXX; Jeffery, A., The Foreign Vocabulary of the Qur’ān, Baroda, 1938; Khawam, R., La poésie arabe des origines à nos jours, Verviers (Belgium), 1967; Miquel, André, «Sur un poème d’Abū Nuwās», The Islamic World, Princeton, 1991; Monteil, V., Abū-Nuwās le vin, le vent, la vie, Paris, 1979; Nicholson, R., A Literary History of the Arabs, Cambridge, 1969; Schaade-Hamburg, A., «Weiteres zu Abū Nuwās in 1001 Nacht», ZDMG, 1936; Schoeler, G., Arabische Naturdichtung, Beirut, 1974; Wagner, E., Abū Nuwās, Wiesbaden, 1965.

آذرتاش آذرنوش