ابوالمحاسن جرجانی

اَبُوالْمَحاسِنِ جُرْجانی، حسین بن حسن، عالم امامی و مؤلف تفسیر فارسی موسوم به جلاء الاذهان و جَلاء الاحزان. دربارۀ ابوالمحاسن اطلاعی داده نشده است، حتی به درستی دانسته نیست كه وی در كدام سده می‌زیسته است. نخستین منبعی كه از او یاد كرده و اندك آگاهی دربارۀ او به دست داده، افندی است كه در ریاض العلماء (2 / 85-86) سطری چند را به وی اختصاص داده است. افندی از او با عناوینی چون فاضل، عالم، محدّث و مفسر نام برده و وی را شخصیتی معروف و شناخته شده معرفی كرده و او را از مشاهیر علمای امامیه دانسته است. افندی، همچنین تفسیر جلاءالاذهان را كه در آن روایات و اخبار امامان شیعه (ع) آورده شده است، با تعبیر «حسن‌الفوائد» وصف می‌كند. با این حال اظهار می‌دارد كه تاریخ عصر مؤلف را نمی‌شناسد و بعید نمی‌داند كه این تفسیر همان تفسیر گازر بوده باشد.
آقابزرگ در طبقات، در میان عالمان شیعۀ سدۀ 10 ق / 16 م از ابوالمحاسن نام برده است (ص 61-62). وی افزون بر نقل مطالب افندی و معرفی چند نسخۀ جلاءالاذهان، تنها برپایۀ تاریخ كتابت یكی از نسخه‌های آن در 972 ق، دورۀ حیات مؤلف را به سدۀ 10 ق یا پیش از آن محدود می‌سازد. آقابزرگ همچنین در الذریعة ضمن معرفی تفسیر، دربارۀ نسخه‌ای از جلاءالاذهان سخن گفته كه عنوان تفسیر گازر داشته است. با این تفاوت كه نام مؤلف در آن «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی» ضبط شده بوده است (5 / 123). این در حالی است كه در مقدمۀ نسخۀ چاپ شده از تفسیر گازر (1 / 2) نام مؤلف به تصریح خود وی «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» آمده است. آقابزرگ در الذریعه (4 / 309) نیز تحت عنوان تفسیر گازر گفته است كه این نام بر تفسیر جلاءالاذهان اطلاق می‌شود، با اینهمه می‌گوید كه تفسیر دیگری نیز به فارسی جز جلاءالاذهان، موجود است كه نسخه‌ای از آن (با تاریخ 977 ق) در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده شده كه تألیف استاد ِ«مولی ابوالحسن زواری» باشد كه به «سید روزگار» (؟) شهرت داشته است. ولی آقابزرگ این مطلب را یك احتمال صرف دانسته و در صحت آن تردید كرده است. وی اضافه می‌كند كه استادِ مولی ابوالحسن زواری، سیدغیاث‌الدین جمشید مفسر زواری است كه با عنوان تفسیر جمشید (نك‍ : همان، 4 / 270) از تفسیر او یاد كرده است. 
آقابزرگ (طبقات، (قرن 10) / 43) بعید نمی‌داند كه مراد از «سیدگازر» همین سید غیاث‌الدین جمشید زواری باشد. در این صورت تفسیر گازر نیز از آن همین غیاث‌الدین خواهد بود.
محدث ارموی كه كتاب جلاءالاذهان را در 10مجلد به چاپ رسانیده، معتقد است كه ابوالمحاسن حسین جرجانی معروف به گازر بوده است و به نحوی خواسته كه جرجانی را در شمار سادات بنمایاند تا عبارت «سیدگازر» دربارۀ وی صدق كند (ص «ح.ط»). اینكه ابوالمحاسن همان گازر است، نیز توسط برخی یادداشتها كه بر روی نسخه‌های خطی این كتاب موجود است، تأیید می‌شود (نك‍ : ابن یوسف، 1 / 102-103؛ نیز نك‍ : محدث، «نط، س»).ازاین‌رو طبیعی است كه محدّث، تمامی نسخه‌هایی را نیز كه به عنوان تفسیر گازر است، جزئی از تفسیر جلاءالاذهان بداند و آن را به چاپ برساند. در مقـابل ابن یوسف (1 / 105؛ نیز نك‍ : مركزی، 1 / 86) بر این باور است كه مؤلف جلاءالاذهان، كتاب را به پایان نبرده و شخص دیگری به نام سید گازر جزء دوم آن را نوشته و آن را تكمیل كرده است. به هر روی برخلاف احتمال آقابزرگ (طبقات، (قرن 10) / 62)، ابوالمحاسن نباید به سدۀ 10ق تعلق داشته باشد، چرا كه نسخه‌هایی از این كتاب پیش از این سده نوشته شده است؛ از آن جمله نسخه‌ای در كتابخانۀ ملی تبریز است كه كتابت آن به سالهای میان 888-890 ق بازمی‌گردد (نك‍ : ملی تبریز، 1 / 290؛ برای فهرستی از نسخه‌های تفسیر، نك‍ : استوری، 1 / 266- 268). محدث ارموی نیز نسخه‌ای از این كتاب را كه ظاهـراً به سدۀ 8 ق مربوط می‌شود، می‌شناخته است (نك‍ : ص «س»). چنانكه وی یادآور شده، این تفسیر برگرفته از تفسیر ابوالفتوح رازی است و جز خطبۀ كتاب می‌توان آن را خلاصه‌ای از آن دانست، با این همه مؤلف هیچ اشاره‌ای به ابوالفتوح و تفسیر وی نكرده است (ص «ی، یا»).
شایان ذكر است كه افندی (5 / 509) از شخصی با عنوان ابوالمحاسن جرجانی یاد می‌كند كه از معاصران علّامۀ حلّی بوده و كتابی با عنوان تكملة السعادات فی كیفیة العبادات المسنونات به فارسی داشته است؛ مؤلف آن را در 702 ق تألیف كرده بود و افندی نسخه‌ای از كتاب را به خط مولی حسن شیعی سبزواری و با تاریخ 747 ق در اختیار داشته است. افندی افزوده است كه مولی حسن سبزواری شاگرد جرجانی بوده است. آقابزرگ ( الذریعة، 4 / 414-415) از این كتاب نام برده، ولی مؤلف آن را ابوالمحاسن علی جرجانی یاد كرده است (نیز نك‍ : طبقات، (قرن 8) / 173). دربارۀ رابطۀ این شخصیت با صاحب جلاءالاذهان چیزی نمی‌دانیم.

مآخذ

 آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، تهران، 1366 ش؛ ابن یوسف شیرازی، فهرست كتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، 1313-1315 ش؛ ابوالمحاسن جرجانی، حسین، جلاءالاذهان (تفسیر گازر)، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1337-1341 ش؛ استوری، چارلز، ادبیات فارسی، ترجمۀ روسی برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تهران، 1362 ش؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به كوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نك‍ : هم‍ ، ابوالمحاسن جرجانی)؛ مركزی، خطی؛ ملی تبریز، خطی.

بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث